Ritið : tímarit Hugvísindastofnunar - 01.10.2008, Blaðsíða 190

HENRY ALEXANDER HENRYSSON
við þann allra besta endi. Athugið hvernig nef manna hafa verið gerð fyrir
lonníetturnar; enda höfum \dð líka lonníettur. Það er bersýnilegt að fætur
manna eru til þess gerðir að vera skóaðir, enda höfum við öll eitthvað á
fótunum. Grjót hefur orðið til svo hægt væri að höggva það í sundur og
byggja úr þ\d kastala; og minn herra á einn dægilegan kastala; mesti greif-
inn í landsfjórðúngnum verður að hafa best í kríngmn sig; og til þess eru
svínin gerð að maður éti þau, enda erum við étandi svín ár og síð: þar af
leiðir að þeir sem segja að alt sé í besta lagi era hálfvitar, maðm' á að segja
að alt sé í allrabesta lagi.“6 Það sem er áhugaverðast við þessa romsu er
líklega sú spurning hvernig Voltaire getur verið svona skemmtilegur. Hér
verður sjónum þó beint annað. Það er nefnilega eftdrtektarv'ert að Voltaire
tengir tdlgangshyggju mjög rammlega vdð hugmvndina um að allt sé í besta
lagi í þessum heimi, eins og sjá má á tdhdmunni hér lyrir ofan þar sem tdl
dæmis grjót, bæði tdhdst þess og eiginleikar, er útskýrt með því markmiði
að það getd endað sem útveggur. Og hann má hafa haft sínar ástæður fyrir
því. Heimspeki sautjándu og átjándu aldar er vissulega full af einkeimi-
legum dæmum um snilld sköpunarverksins þar sem mannhverfmgin var
óbilandi.' Margir trúðu þH að tdhdst og hegðun mána og stjarna ættd fyrst
og ffemst að útskýra með þeim augljósa tilgangi að ljósið ffá þeim hjálp-
aði mönnum að rata heim af ölstofum.8 Vandinn sem sérfræðingar um
höfundarverk Voltaires eiga hins vegar oft erfitt með að horfast í augu vdð
er af tvennum toga. I fyrsta lagi eiga slík dærni sér rætur í hugsun sem var
sett frarn af helstu andlegu hetjum Voltaires engu síður en þeirn höfuitdum
sem mönnum er tamt að rekja til Leibniz.01 öðra lagi rná líklega ganga svo
6 Sjá Voltaire, Biitmgiir, íslensk þýðing eftír Halldór Laxness (Reykjavík: Hið
íslenzka bókmenntafélag, 1975), bls. 32. Verkið kom fyrst út árið 1759.
' Mannhverfing (e. anthropocentrism) er sú skoðun að heimurinn og tilveran snúist
um manninn öðrum tegundum fremur. Þessari skoðun má ekki rugla saman \dð
manngervdngu (e. anthropomorphisni) sem er sú tilhneiging að eigna ómannlegum
fyTÍrbærum mannlega eiginleika.
8 Sá merki heimspeldsagnfræðingur L.W. Beck nefnir slík dænii í neðanmálsgrein í
verki sínu Early Gennan Philosophy. Kant and His Predecessors (Bristol: Thoemmes
Press, 1996), bls. 274. Reyndar má einnig benda á h'tt útbreitt en ákaflega
merkilegt verk eftír C.J. Glacken, Traces on the Rhodian Shore (Los Angeles:
UCLA Press, 1967) sem rekur sögu merldngar og markhyggju með margvdslegum
skemmtílegum dæmum.
0 I mikilvægri grein, „From Immanent Natures to Nature as Artifice: The Re-
interpretation of Final Causes in Seventeenth-Century Natural Philosophy"
(The Monist, 79:3 (1996), bls. 388M07) reynir M.J. Osler að hrekja margar
þær þjóðsögur sem eru þó enn á sveimi um sautjándu öldina og það hvernig
notkun tilgangsorsaka lagðist af með brej'ttri heimsmynd. LTm ætlaða uppgjöf
l88