Þjóðlíf - 01.05.1988, Síða 72

UPPELDI
„Segjum að eitthvert eitur í andrúmsloftinu eða hangikjötinu valdi
því að flestallir íslendingar verði ófrjóir og hœtti að eignast börn...
um við ljóslega í æskunni eitthvað sem við
viljum helst ekki vita af hjá sjálfum okkur
eða kannast við sem slíkt. Þess vegna kjósum
við fremur að hneykslast á krökkunum en
sjálfum okkur.
Þó svo að okkur greini ekki svo ntjög á um
hvað sé nauðsynlegt og gott fyrir börn — hér
er komið að hinni ástæðunni sem getið var
hér að framan — þá er að ég hygg raunveru-
legur ágreiningur á meðal fólks unt eitt mik-
ilvægt atriði. nefnilega um ábyrgðina á upp-
cldi barnanna. Þessi ágreiningur sem ég ætla
að skýra rétt á eftir kristallast í afstöðu fólks
til svokallaðra dagvistunarstofnana —
„dagvistunarstofnun" er raunar einstaklega
ljótt orð, orðið ..leikskóli" er miklu betra
sem almennt heiti á þessu fyrirbæri. En fyrst
örfá orð um leikskóla sem slíka. Það mun
hafa verið allútbreidd afstaða fólks hér áður
fyrr, svo sent ráða má af Atómstöðinni, að
leikskólar væru sem slíkir slæmir fyrir börn.
og væru þegar best léti neyðarúrræði, en
mættu aldrei verða sjálfsagður hlutur. Trú-
lega eimir eftir af þessu viðhorfi, en það er
vissulega á undanhaldi, og ætla ég ekki að
elta ólar við það. Ég tel að það lýsi einfald-
lega fordómum. Vondar stofnanir eru vissu-
lega vondar fyrir börn. en það eru vond
heimili líka. Það er einfaldlega ekkert at-
hugavert við góða leikskóla barnanna vegna.
Þetta hygg ég að komi heint og saman við
niðurstöður sérfræðinga sem reynt hafa að
gera á þessu athuganir, og þetta er það sem
hcilbrigð skynsenti segir manni.
En máliðsem raunverulegurágreiningurer
um er þetta: það er allúrbreitt viðhorf að
uppeldi barna sé í rauninni ekki santfélags-
legt mál. heldur fyrst og fremst mál foreldr-
anna, sem hljóti að bera af því allan eða mest
allan kostnað. Þetta sjónarmið er alls ekki
það sama og hitt sem nefnt var á undan: það
er vel hugsanlegt að hafa þá afstöðu að út af
fyrir sig sé ekkert athugavert við leikskóla —
foreldrar geti til dæmis tekið sig saman um
að koma þeim á fót — en þetta sé alls ekki
mál sem samfélagið í heild sinni, bær eða
ríki, þ.e. hinn almenni skattborgari hafi
nokkra skyldu til að láta sig varða eða láta fé
af hendi rakna til. Þetta sjónarntið er oft
mildað þannig að fólk telur ekki óeðlilegt að
kosta einhverju til hjálpar þeim sem allra
verst eru settir, en lítur á þetta sem eins
konar ölmusu eða kristilega skyldu við þá
sem eiga bágt, en álítur það ekki almenna
samfélagslega skyldu sína að kosta einhverju
til uppeldis annarra manna krakka. Sé það
rétt að þetta sjónarmið sé allútbreitt í ein-
hverri mynd — það eru sennilega fremur fáir
sem halda því fram í sinni öfgafyllstu mynd
— þá myndi það trúlega hrökkva nokkuð
langt til að skýra hið bága ástand sem ríkir í
leikskólamálum hjá þessari auðugu þjóð sem
við tilheyrum. Við skulunt nú reyna að fara í
saumana á þessu viðhorfi. Meginhugmyndin
í því sent hér verður urn það sagt er vitaskuld
ekki fruntleg fremur en annað sem um þessi
efni er sagt: hún er ekki annað en útlagning á
enn einni klisjunni: framtíðin býr í börnun-
um.
Fyrst er rétt að leiða hugann aðeins að því
um hvað uppeldi eiginlega snýst. Grikkirnir
gömlu veltu þessu nokkuð fyrir sér og fóru
að mínum dómi nærri hinu sanna þar eins og
um margt annað. Þeir sögðu að uppeldi sner-
ist unt að kenna börnum og ungmennum
dygð. í huga Grikkjanna var dygð allvítt
hugtak. Það var nánast sama og mannkostir,
allt það sent við teljum fólki til tekna, allt
sem við teljum lofsvert og eftirsóknarvert í
fari þess. Dænti unt dygðir í skilningi Grikkja
voru heiðarleiki. tillitssemi. iðni, hug-
rekki, vandvirkni, staðfesta; líka glaðværð,
viska, hugkvæntni. Sem sagt allir eftirsókn-
arverðir eiginleikar. Margar dygðanna eru
beinlínis nauðsynlegar ef mannleg samskipti
eiga að geta gengið eðlilega fyrir sig. Það er
til dæmis varhugavert að skipta við flinkan
pípulagningamann ef hann er óheiðarlegur,
tillitslaus og latur. Aðrar dygðir, svo sem
hugkvæmni og glaðværð eru þannig að við
getum kannski ekki heimtað þær af öllum
alltaf, en eru þó óneitanlega mikilsverðar og
ansi væri mannlífið fátæklegt án þeirra. Þetta
töldu Grikkirnir sem sagt að uppeldi snerist
urn og við skulum ganga að því vísu að þetta
hafi verið rétt hjá þeim.
En ef uppeldi snýst um þetta í hvers þágu
er það? Svar: bæði allra í samfélaginu og í
þágu viðkomandi barns sem uppeldið hlýtur.
Það er augljóst að það er minn hagur að aðrir
séu mannkostum búnir. Að það sé þeim
sjálfum til góðs þarfnast kannski einhvers
rökstuðnings. Ég ætla ekki að bera hann
frarn hér, en læt nægja að staðhæfa að mann-
kostir í þessum víða skilningi eru almennt
forsenda farsældar viðkomandi manneskju
og sumpart felst farsældin í því að hafa þá til
að bera. Ég ætla líka að leiða hjá mér aðra
mikilvæga spurningu, sem vakna- í þessu
sambandi: nákvæmlega hvaða eiginleikar
fólks eru dygðir og hvaða dygðir er mest um
vert? Hvort ber til dæmis að leggja meiri
áherslu á dygðir á borð við sjálfstæði og
frumkvæði eða trúmennsku og hógværð?
Eða er hér kannski vitlaust spurt?
Einhver kynni nú að segja, þetta er nú allt
gott og blessað, en er nokkuð hægt að kenna
dygðir í þessum skilningi? Eru það ekki bara
erfðir og gæfan sem ráða? Svarið við þessu er
bæði já og nei. aðallega þó já, það er hægt.
Það er „nei" að því leyti að við kunnum enga
tækni sem er neitt nærri því óbrigðul til að
kenna dygðirnar, eins og er til við að kenna á
bíl eða tölvu. Það er vegna þess að fólk er svo
skrítið og dygð þess undarleg blanda ólíkra
og stundum andstæðra eiginda. Svo er eins
gott að maður hafi sjálfur til að bera það sem
kenna skal öðrum. Á hinn bóginn vitum við
mæta vel að eitt er vænlegra en annað í þess-
unt efnum og sérstaklega vitum við um ýmis-
legt sem hefur með nokkurri vissu óheilla-
vænleg áhrif á börn og torveldar þeim að
tileinka sér dygðina.
Nú víkjum þá aftur að meginefninu. Varð-
ar mig eitthvað um annarra manna krakka?
Ætfi ég að vera tilbúinn að láta eitthvað af
hendi rakna til að gera uppeldi þeirra sem
best? Ef svo, af hverju? Af því að ég væri
göfugmenni ef ég gerði það, en sjálfselskur
nískupúki ella? Eða af því að það er skylda
mín sem þátttakanda í samfélaginu? Ef til
vill hugsa einhverjir sem svo: „Fólk með lítil
börn er yfirleitt frekar ungt, það er ekki búið
að koma undir sig fótunum eða er að streitast
við að gera það. Það hefur meiri þörf fyrir
tekjur en seinna meir. en oft minni mögu-
leika á að afla þeirra. Og það hefur fyrir
börnum að sjá. Er ekki skynsamlegt að við
deilum þessu dálítið með okkur? Þeir sem
eldri eru hjálpa þeim sem eru yngri. enda var
þeim sjálfum hjálpað og þeir yngri munu
hjálpa öðrum, kannski barnabörnum hinna
fyrri seinna meir." Það er vissulega vit í þess-
ari hugsun, en hún kemur þó ekki við kjarna
málsins. Ef þetta væri einasta gilda ástæðan
að hreinum kærleikssjónarmiðum undan-
skildum fyrir félagslegri samhjálp í uppeldis-
málum, sem fælist t.d. í því að taka þátt í
kostnaði við góða leikskóla þá væri slík sam-
hjálp í rauninni einkamál allra foreldra og
barna þeirra. Hinum barnlausu væri málið
óviðkomandi. En er það svo?
Til að svara þessu skulum við bregða á leik
með ímyndunaraflið. Hugsum okkur barn-
lausan ntann. Gerum ráð fyrir að hann sé
ágætlega efnum búinn. og að auki það sem
maður myndi kalla lítt félagslega sinnaður:
hann vill helst enga skatta borga, og ef hann
gerir það vill hann vera nokkuð viss um að
framlagið sé líklegt til að gagnast sér á ein-
hvern hátt. Við skulum ennfremur gera ráð
fyrir að hann sé lítill hugsjónamaður og sjón-
arhóll hans fremur lágur. Hvað koma honum
börn við?
Jú, í fyrsta lagi er vert að benda á að það
mun næstum því örugglega skipta hann
nokkru hvort aðrir halda áfram að fæða
((
7«