Þjóðlíf - 01.04.1989, Qupperneq 35

ERLENT
Olof Palme
endurmetinn
Þrjú ár eru nú liðin síðan forsætisráðherra
Svía var myrtur á götu úti í Stokkhólmi.
Morðið og öll hin undarlegu eftirmál hafa
þvingað Svía til margháttaðs endurmats á
samfélagi sínu. Hingað til hefur Palme sjálf-
ur þó að mestu sloppið við gagnrýna umræðu
en svo virðist sem nú sé að verða nokkur
breyting á. Ef til vill er nú það langt um liðið,
að menn eiga orðið auðveldara með að átta
sig á hvert framlag Palme var í raun og veru,
og hvað er goðsögn.
Ef fyrst er litið á þátttöku hans í alþjóða-
málum mun það hafa komið mörgum Svíum
á óvart hversu virtur Palme var víða um heim
og þá sérstaklega í mörgum löndum þriðja
heimsins. En þó svo afskipti hans af alþjóða-
málum væru mikil ber að hafa í huga að erfitt
eða ómögulegt er að benda á einhvern raun-
verulegan árangur af því starfi. Ekki er hægt
að binda nafn Palme við nokkurn alþjóða-
sáttmála eða einhverjar þær samræður er á
undan slíkum sáttmála hafi farið.
Núverandi utanríkisráðherra Svía, Sten
Anderson, er mun nær því að geta bent á
raunverulegan árangur með starfi sínu við að
fá ísraelsmenn og PLO til að ræða saman.
Nú má að vísu segja að Palme hafi rutt braut-
ina með sinni vinnu. Ef ekki hefði verið fyrir
starf hans að alþjóðamálum hefðu Svíar ekki
getað leikið það hlutverk er þeir gera í dag.
En þetta breytir ekki því að mikilvægi Palme
á alþjóðavettvangi virðist helst hafa verið
táknrænt, en ekki er þar með sagt að það hafi
verið gagnslaust, þvert á móti.
Raunar virðist svo sem svipaða sögu megi
segja af starfi hans í Svíþjóð. Ekki er unnt að
benda á nokkra verulega endurbót á sænsku
samfélagi sem beinlínis tengist Palme. Efna-
hagslegt lýðræði er það sem liggur einna
næst, en þær breytingar sem gerðar voru í þá
átt ristu mun grynnra en Palme sjálfur hafði
tilhneigingu til að halda fram. Lögin um
samákvörðunarrétt (MedBestámmandeLa-
gen) eru ágæt svo langt sem þau ná. Þau
skylda atvinnurekendur til samráðs við
verkalýðshreyfinguna áður en mikilvægar
ákvarðanir eru teknar. Einnig veita þau
verkalýðshreyfingunni rétt til upplýsinga um
hag og bókhald fyrirtækja. En í raun gerðu
lög þessi lítið annað en að festa í lög það
upplýsingastreymi og samráð við verkalýðs-
hreyfinguna sem flest stórfyrirtæki höfðu
þegar hafið.
Svipaða sögu er að segja af launþegasjóð-
unum margfrægu. Þegar upp var staðið hafði
í raun ekki annað gerst en að hópur verð-
bréfasala var kominn í vinnu hjá hinu opin-
bera við að fjárfesta tekjur launþega. Þetta
þýðir að vísu að ríkisvaldið á auðveldara
með að sjá til þess að arður fyrirtækja fari í
fjárfestingar í stað einkaneyslu. Stýring á
fjárfestingu verður líka auðveldari sem og
möguleikar til að hafa áhrif á sjálfan verð-
bréfamarkaðinn. En möguleikar hins al-
menna launavinnumanns til áhrifa á fyrir-
tækisstjórnun eru engu meiri. Að tala um
efnahagslegt lýðræði í tengslum við laun-
þegasjóðina er mjög langsótt, þó að vísu
megi halda því fram að möguleikar þjóðkjör-
inna fulltrúa til að hafa áhrif á gang efna-
hagsmála hafi heldur aukist.
Tengsl Palme við hreyfingu jafnaðar-
manna, bæði sjálfan flokkinn og alþýðusam-
bandið, voru ótvírætt styrkur hans. Hann var
snillingur í ræðustól þegar honum tókst best
upp og í pólitískum umræðum veittist honum
auðvelt að finna höggstað á andstæðingun-
um. Raunar var þetta bæði styrkur og veik-
leiki. Jafnaðarmenn fylltust eldmóði en jafn-
framt þjöppuðu átökin borgaraflokkunum
saman. Palme tókst í ræðum og riti að gæða
hugsjónir jafnaðarmanna slíku lífi að menn
sáu í hillingum fyrirheitna landið. Verður
eftirmaður hans trauðla sakaður um slíkt
(enda borgararnir sjaldan verið jafn klofnir
og þeir eru í dag).
Innan raða jafnaðarmanna var Palme
maður umræðunnar, hinna stóru sýna, fram-
tíðardraumanna, frekar en hins hversdags-
lega pólitíska starfs. Sem slíkur var hann
mikilhæfur leiðtogi þó fátt áþreifanlegt virð-
ist eftir hann liggja.
Því hefur verið haldið fram að Olof Palme
hafi verið táknmynd valdatöku tæknikrata,
þeirra sem fyrst og fremst líti svo á að hlut-
verk sitt sé að sjá til þess að ekkert fari úr-
skeiðis. Minnstu máli skipti hvernig það
samfélag líti út er stjórna á, bara að því sé
stjórnað á sem átakaminnstan hátt. Allar
pólitískar spurningar eigi sér tæknilegar
lausnir, vandamálið sé aðeins að finna þær.
Eitthvað er vafalaust til í þessari túlkun. Svo
mikið er víst að sænskir kapítalistar eru
Um þessar mundir eru liðin rúmlega þrjú
ár síðan Olof Palme var myrtur. Þrátt fyrir
gott orðspor á alþjóðavettvangi þá var
hann ætíð umdeildur heima fyrir.
ósköp ánægðir með að hafa jafnaðamenn við
stjórnvölinn. Það er traust og öruggt, menn
vita á hverju þeir eiga von og verkalýðshreyf-
ingin er róleg. Borgaralegur sigur í þing-
kosningum væri eiginlega bara til vandræða.
Þetta er eðlilega ekki sagt opinberlega en
kannanir meðal atvinnurekenda sýna að
þannig eru viðhorfin í raun.
Og sé litið yfir flokksleiðtoga dagsins í dag
virðist svo sem þessi valdataka tæknikrata
hafi átt sér stað í flestum flokkum. Sé slag-
orðunum ýtt til hliðar virðist ekki svo stór
munur á stefnumiðum flokkanna. Og það er
til marks um hina raunverulegu samstöðu
allra stjórnmálafylkinga um framtíð Svíþjóð-
ar, þegar flokkar ganga hér til kosninga með
höfuðvígorð sem snúast um rétt skólabarna
til að fá hreinar og órifnar skólabækur. Eða
að langlegusjúklingar eigi kröfu á að fá eigið
herbergi á sjúkrahúsunum. Allt eru þetta
góð mál og þörf. En er einhver þessu and-
vígur? Eða er hér ekki bara um tæknilegan
vanda að ræða? Hvenær er staða ríkissjóðs
svo góð að við getum framkvæmt þessar
breytingar? Sigur umræðunnar var ef til vill
ósigur stjórnmálanna.
Það er hálf kaldhæðnislegt ef þau verða
eftirmæli Palme að hann hafi rutt þessum
breytingum braut því fáir sænskir stjórn-
málamenn voru jafn umdeildir og hann.
Menn ýmist elskuðu hann eða hötuðu. En ef
til vill var það persónan sjálf og hin „ós-
ænska“ umræðutækni hans sem vakti þessar
kenndir, frekar en raunveruleg stefna hans.
Lundi / Ingólfur V. Gíslason
35