Tímarit Máls og menningar - 01.12.1962, Síða 130

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
8. Til balca til írumbvatanna?
Lítum þá á kjörorðið „Til baka til nátt-
úrunnar og frumhvatanna! “, sem Jón velur
hinum ungu tónskáldum að leiðarvísi. 1
fyrri hluta þess mætti að vísu leggja þann
jákvæða skilning, að vér skyldum nú segja
skilið við allt það óeðli, sem þróazt hefur
um skeið í ýmsum efnum listarinnar, en
hverfa aftur að hinum náttúrlegu uppsprett-
um, sem yfirgefnar hafa verið (en með því
væri auðvitað engan veginn átt við hvarf
aftur í tímann, sem aldrei getur haft gott í
för með sér). Af öllum málflutningi hans er
þó ljóst, að hann á einmitt ekki við þetta,
heldur hið gagnstæða. Það sýnir líka við-
bótin: „og frumhvatanna!", svo og skil-
greining hans á þessari upphrópun sem
kjörorði hinnar nýju „konkret“-músíkur
með elektrónskuna í eftirdragi.
Mannkynið hefur á undanförnum öldum
og árþúsundum verið að þokast hægt og
erfiðlega upp eftir þróunarstiganum, af
frumhvatastiginu í átt aukins andlegs
þroska, meðal annars í listmenningartilliti.
Hvemig getur nokkur sá, sem annt er um
gengi listmenningarinnar, gert afturhvarf
til frumhvatanna að kjörorði sínu?
011 mikil list er andlegrar ættar. Sú list,
sem hefur fmmhvatiraar að uppsprettu,
hlýtur eðli sínu samkvæmt að verða frum-
stæð og barbarísk. Um það eru dæmin deg-
inum ljósari, og höfum vér séð býsnamörg
þeirra hér á landi á undanfömum árum,
einkanlega í myndlist, ljóðagerð og bók-
menntum, en í tónlist varla að marki fyrr
en nú á allrasíðustu tímum, ef frá eru tald-
ir þeir erlendir dægurslagarar hinnar lakari
tegundar, sem hér hafa að vísu lengi verið
landlægir.
Ef vér viljum endurnýjung listarinnar,
framþróun hennar og fullkomnun, getur
kjörorð vort aldrei orðið „Til baka til frum-
hvatanna!“, heldur einmitt „Brott frá yfir-
drottnun fmmhvatanna, fram á leið hinnar
andlegu þroskunar!"
9. Dómar um list
Ekki kemur mér til hugar að efast um,
að Jón Leifs vilji ungum tónskáldum vel.
Annað er það, hvort ráð þau, er hann legg-
ur þeim, muni að öllu leyti heilræði. Hann
fullyrðir í annarri ræðu sinni, að dómar
um list séu oftast markleysa ein, og vitnar
því til stuðnings í ummæli, sem Nietzsche á
að hafa viðhaft og eru á þá lund, að aldrei
sé talað eða skrifað orð af viti um list nema
það, sem höfundamir láti sjálfir frá sér
fara um verk sín. Væri þessu þann veg far-
ið, mætti spyrja, hvort ekki væri mál til
komið, að blöð og tímarit hættu að vera að
burðast með að flytja gagnrýni á bókmennt-
um og öðmm listum nema þá á þann veg,
að hver höfundur skrifaði sjálfur um sín
verk og hefði sjálfdæmi um mat á þeim.
Vera má, að sumir þeirra yndu vel slíku
fyrirkomulagi, trauðlega þó þeir beztu.
Samkvæmt þessu hvetur Jón ung tón-
skáld til að trúa ekki lofi, er þeim kunni að
hlotnast, því að mjög auðveldlega geti það
verið vitnisburður þess, að þau séu á rangri
leið. „Fagnið fremur örðugleikum og alls
konar mótmælum," segir hann, „sem sönn-
un þess, að réttri leið sé haldið“. Dómar
um list reynast þá nytsamlegir þrátt fyrir
allt, en aðeins með öfugu forteikni, ef svo
mætti segja, þannig að jákvæðan dóm
skyldi tónskáldið skoða sem vísbendingu
um neikvætt gildi tónverks síns, en nei-
kvæðan hinsvegar sem nokkurs konar sönn-
un þess, að vel hefði til tekizt.
Er nú ekki augljóst, að slíkar einliæfing-
ar, sem fara jafnt í bága við röklega hugs-
un sem raunveruleikann sjálfan, hljóta
óhjákvæmilega að leiða út í herfilegustu
ógöngur? Hver þeirra ungu manna, sem
400