Tímarit Máls og menningar - 01.12.1962, Blaðsíða 140

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
ævi. Fjöldi fólks sá sjaldan skrifað plagg
eða bók, en bar einnig mikla virðingu fyrir
því, sem ritað var. Listirnar að lesa og
skrifa voru háleitar íþróttir, jafnvel kynngi-
magnaðar. Menn rituðu einkum á bókfell,
sérstaklega verkað skinn, en það var dýrt.
Þess vegna þurftu þeir oftast að fara spar-
lcga með efnið. Þeir notuðu því alls konar
skammstafanir og styttingar til þess að
koma sem mestu lesmáli á síðu, og sama
leturtáknið gat merkt tvær eða þrjár ólíkar
samstöfur eða atkvæði. Lestur var því ekki
jafnauðveldur og á okkar dögum, enda
gekk miðaldamönnum lesturinn oft seint og
stirðlega, eins og segir um prestinn í Jóns
sögu helga. Þótt menn þekktu stafi og gætu
stautað, þá olli bóka- eða lesefnisskortur
því, að mjög fáir urðu almennilega læsir.
I bókinni From Script to Print (Cambridge
1950) segir H. J. Chaytor: „Á miðöldum
lásu menn undantekningarlítið ólíkt því
sem við gerum í dag; þeir stautuðu eins og
börn. Hvert orð var þeim eining og jafnvel
gáta, og þeir tuldruðu ráðninguna, þegar
þeir höfðu fundið hana. Þessa staðreynd
ættu þeir, sem gefa út verk þeirra, að hafa
í huga. Af því að lesarar voru fáir, en áheyr-
endur margir á upphafsskeiði bókmennta,
þá voru þær að miklu leyti samdar til flutn-
ings, en af því leiddi, að þær urðu mælskar
fremur en bóklegar, höfundar voru bundnir
af lögmálum mælskulistar við samningu
þeirra.
Þótt menn hafi aðeins yfirborðsþekkingu
á bókmenntum miðalda, ætti þeim að vera
Ijóst, að menn héldu þá í heiðri þann forn-
aldarsið að flytja bókmenntir opinberlega
... Höfundar lásu almenningi úr verkum
sínum, af því að á þann hátt einan gátu
þeir útbreitt þau. Giraldus Cambrensis
(1146—1220) las í þrjá daga samfleytt To-
pographia Hiberniae á almennum fundi í
Oxford fyrir ýmsa aðila. Það var auðvitað
algengara, að menn læsu fyrir hóp vina en
boðað væri til opinberra upplestra, og
skemmtilestrar í kunningjahópi urðu því
fleiri sem handritum fjölgaði og menntun
varð almennari.“ Almenningur miðalda
var eflaust ákafari í það að heyra vel flutta
sögu en rekja sannindi hennar til upptaka.
Þá staðreynd komst höfundur Þorgils sögu
og Hafliða í kynni við.
Það að flytja sögur af bók í heyranda
hljóði mönnum til skemmtunar var ekki
séríslenzkt fyrirbrigði á miðöldum heldur
tíðkaðist það víða um Vesturlönd þegar á
12. öld. Þeir Hrólfur af Skálmarnesi og
Sturla Þórðarson hafa átt sér ýmsa starfs-
bræður erlendis, hafi þeir flutt sögur sínar
af bók. Hins vegar þekkjum við engin dæmi
þess, að menn hafi flutt hér langar sögur
bókarlaust, þótt þess finnist e. t. v. dæmi í
öðrum heimsálfum. Allt, sem um það mál
hefur verið sagt, eru tómar ágizkanir. ís-
lenzkar fomsögur eru samdar til flutnings,
og stíll þeirra (samtöl) gera miklar kröfur
til flytjandans, svo að það hefur aldrei ver-
ið á allra færi að lesa þær þannig, að efnið
nyti sín. í hinum fornu bókmenntum er
nokkrum sinnum vikið að lestri sagnanna,
og gerir Hermann grein fyrir því í bók
sinni, en sleppir tveimur góðum dæmum
um það atriði. f 13. kap. Fljótsdælu, sem
telst frá 15. öld, segir um Hreiðar bónda á
Hreiðarsstöðum í Fellum, að hann „sat við
fornsögur, til þess er liðið var dagsetur". í
prologus Sverris sögu í Flatevjarbók segir:
„Hygg ég, að hyggnum mönnum og hátta-
prúðum þyki sögur betri skemmtun en önn-
ur sú gálausleg gleði, er margir verða ein-
um að skemmta, en með sögum má einn
mörgum gamna.“ Þessi bóklestur hefur haf-
izt hér á 12. öld, en hann var á fárra færi,
og í þann tíð notuðu íslendingar ekki sögn-
ina að lesa um þá athöfn að flytja íslenzkt
mál af bókum. í elztu ritum íslenzkum, sem
varðveitzt hafa lítt brjáluð, er sögnin að
lesa eingöngu notuð í þýðingum eða um
410