Tímarit Máls og menningar - 01.12.1962, Blaðsíða 132

TÍMARIT MÁLS OG MENNINGAR
nærri því eins óvísindalegt og hugsazt get-
ur, ruglingslegt og mótsagnakennt þrátt
fyrir ýmsar góðar athugasemdir innan um
og saman við. Busoni var mætur tónlistar-
maður og mikill píanóleikari, en hugsuður
með minna móti, eins og ritlingur hans
ber gleggst vitni. Sú hugmynd hans að
skipta áttundinni í tónbil smærri en hálf-
tónabilin var og engan veginn ný, því að
hana má rekja að minnsta kosti aftur á
seytjándu öld, auk þess sem margur tón-
listameminn hefur sennilega af sjálfsdáð-
um látið sér detta eitthvað svipað í hug,
meðan liann var að streitast við að læra
reglurnar um tónbil og tónstiga.
Mjög er eðlilegt, að menn hafi spurt,
hvort ekki mætti skipta sjötónastiga eða
hálftónastiga áttundarinnar í ennþá smærri
tónbil og leggja þannig grundvöll nýrrar
tónsmíðatækni. Tilraunir í þá átt eru allrar
virðingar verðar, ef viðurkennt er, að ein-
ungis sé um tilraunir að ræða, og útkoman
ekki básúnuð sem háleit list, á meðan ekki
er um listmætan ávöxt að ræða. Og svo
virðist óneitanlega sem þessar tilraunir hafi
ekki ennþá borið neinn slíkan ávöxt, hvað
sem síðar kann að verða. Það er ekki unnt
að fullyrða fyrirfram, að allir slíkir gervi-
tónstigar hljóti að vera einskis nýtir. Þar
hlýtur reynslan úr að skera. En fram hjá
hinu verður þó með engu móti komizt, að
tónstigar dúr-moll-kerfisins og kirkjutón-
tegundanna gömlu, það er að segja hins
tónala kerfis, eiga sér mjög ákveðna sér-
stöðu að því leyti, að unnt er að rekja þá
á einfaldan hátt til náttúrufræðilegra og
stærðfræðilegra lögmála, sem eiga sér
greinileg tengsl við heymarstarfsemi
mannseyrans. í þeim skilningi eru þetta
hinir einu „náttúrlegu" tónstigar, sem
kunnir eru. Til þessa dags hafa þeir líka
reynzt hinir einu, er orðið gætu grundvöll-
ur mikillar listsköpunar. Það er því aug-
ljóst, hversu ótímabær er sú krafa, að þeim
sé hafnað og í staðinn teknir upp gervitón-
stigar, sem ekki hafa ennþá sýnt nein merki
listmætrar frjósemi. Um þetta mætti margt
rita, þó að ég verði að leiða hjá mér frekari
rökræður um það að sinni.
11. Eru möguleikar hins tónala
til þurrðar gengnir?
Sú staðhæfing, að hið tónala tónsköpun-
arkerfi sé þegar tæmt og þurrausið, ber í
sannleika vitni um furðulega ófrjótt og fá-
tæklegt hugmyndaviðhorf. Það er eins og
staðhæft væri, að íslenzk tunga væri ger-
tæmd að möguleikum nýsköpunar á sviði
skáldskapar og því væri tilgangslaust að
reyna framar að yrkja á íslenzku.
Við fráfall Bachs um miðja átjándu öld
hefði mátt halda því fram með nokkurn-
veginn sama rétti og um aldamótin síðustu,
að nú væru allir nýsköpunarmöguleikar
hins tónala gertæmdir, og eflaust hefðu
einhverjir fengizt til að trúa slíkum hrak-
spám. En svo gerist það þrátt fyrir víðfeðmi
og fullkomnun tónlistar Bachs, sem þá gat
virzt ausið hafa til þurrðar allar tónsköpun-
arlindir sinnar tíðar, að fram komu öll hin
miklu tónskáld átjándu og nítjándu aldar,
eftirmenn hans, og hver vill halda því fram,
að þau hafi ekki haft neitt nýtt eða nýtilegt
að segja, enda þótt þau töluðu nákvæmlega
sama tónamál sem hann, að vísu eðlilega
auðgað og þróað, að sínu leyti eins og
tungumál þróast og auðgast að nýyrðum og
nýjum hugtökum á tilsvarandi tímaskeiði.
Og hér mun enn fara á sörnu leið. Þeir
hrakspámenn nútímans, sem ekki sjá neitt
frantundan annað en ógnareyðimörk
atómskunnar, munu reynast falsspámenn.
Þeim mætti raunar nú þegar benda á stað-
reynd eins og þá, að síðan Busoni var að
áðurnefndum bollalagningum sínum um
gjaldþrot tónala kerfisins, hefur verið sam-
ið mikið af ágætri tónlist á grundvelli þessa