Tímarit Máls og menningar - 01.10.1981, Side 59

Níundi áratugurinn
tímum mikilla félagslegra átaka á borð við pólsku verkamannaóeirðirnar 1970
og 1975. Loks varð andstaðan með óreglulegri og ofsóttri neðanjarðarútgáfu
sinni, samizdat, sem jafnan er gerð upptæk og eyðilögð en rís þó upp aftur, að
vísi nýs opinbers vettvangs.
Þriðji þátturinn í þróuninni á áttunda áratugnum varendanlegt hrun hinnar
opinberu hugmyndafræði. Þeir sem álitu Lukacs, Kolakowski á sínu marxíska
skeiði, Kosik og Praxis-hópinn vera „óbeina formælendur“ stjórnskipulagsins
höfðu rétt fyrir sér að því leyti að sú tegund marxisma sem eitthvert menning-
arlegt orð fór af var eingöngu til hjá þeim, í andstöðu við hina opinberu útgáfu
sem var löngu dauð. Nýjung áttunda áratugarins fólst í því að í þessu and-
rúmslofti varð til ný tegund af pragmatisma á æðstu stöðum, svo jafnvel sá
marg-skammaði Krúsjof með sínum neysluglaða „gúllass“ kommúnisma virtist
kreddufastur við samanburðinn. Nú orðið eru ráðgjafar aðalritarans teknókratar
og se'rfrcsóingar í öryggismálum — bragðarefir rafmagnsins fremur en rannsókn-
arréttarmenn. Atvinnuhugmyttdafrœóingar eru manngerðirnar sem eru til vand-
ræða ef ekki beinlínis hættulegar, einkum ef þeir taka gervi-fræðilega þætti
skylduverka sinna alvarlega. Astæða þess er augljós. Með maóismanum varð
„hugmyndafræðilegi ofstækismaðurinn" tortryggilegur. Ástríða þeirra getur
leitt til „kínverskra öfga“, og lagt tálmanir kenningarinnar í veg fyrir þær
stefnulausu málamiðlanir sem eru starfsaðferð allra ríkisstjórna eftir stalínism-
ann. Djilas reyndist hafa á réttu að standa: forystumenn Austur-Evrópu gefa
orðið ekkert fyrir það sem þeir opinberlega kalla „hreinleika okkar hugmynda."
Flókin endaleysa refsinga fyrir frávik frá réttri kenningu bítur illa þegar and-
staða, stundum yfirlýst, er annars vegar. Sé ennþá gripið til slíkra refsinga býr
flókin pólitísk refskák undir, einsog t. d. i hugmyndafræðilegu hreinsununum í
Ungverjalandi 1972 — 3. Á hinn bóginn styrkist djúpt í samfélaginu eins konar
föðurmorðs-þrá eftir „að ganga af Marx dauðum“ — hann sem eitt sinn var
tilbeðinn sem fyrirrennari er nú gerður ábyrgur fyrir þvi syndafalli sem á að vera
undirrót allra meina. Þessi sjúklega þrá breytist oft í ódulbúna andstöðu við
upplýsingu og bætist við þann fjandskap sem hið rikjandi félagslega lag (strata)
sýnir allri raunverulegri menningu. Austur-Evrópa hefur þannig verið jörðuð
sem hugmyndafræðilegt áhrifasvæði.
Fjórði þátturinn er nýtt fyrirbæri sem séð hefur dagsins ljós: Ríkisbundin
þjóðernisstefna (State nationalism), að sönnu takmörkuð og háð Sovétríkjun-
um, kom fram í löndum einsog Rúmeníu seint á sjöunda áratugnum og tekur
við því félagslega hlutverki sem fyrri afbrigði „þjóðlegs kommúnisma" höfðu.
Þjóðlegur kommúnismi tók sér Tító að fyrirmynd og takmark hans var að
305