Tímarit Máls og menningar - 01.10.1981, Side 65

Níundi áratugurinn
þetta hafi eitthvað breyst með ríkisstjórnarskiptum I Sovétríkjunum, nema í
þeim skilningi að Pólverjar gátu nú ekki lengur treyst á vestræna bandamenn.
Af þessu verður ein rökleg ályktun dregin: stofni uppreisnargjarnir íbúar stjórn
kommúnistaflokksins eða veru Póllands í Varsjárbandalaginu í voða mun sov-
éska ríkisstjórnin neyta allra bragða til að sporna á móti. Það gæti þýtt
eyðileggingu helstu borga Póllands, nauðungarflutninga og fjöldaaftökur, her-
og lögreglustjórn og herlög. A sama hátt mundi ekkert svæði Austur-Evrópu
fara varhluta af þessari nýstalínísku bylgju.
Það dugir ekkert minna en pólsk borgarastyrjöld til að vekja aftur upp anda
Jesofs og Beria. Á hinn bóginn er sovéska ríkisvaldið (apparatus) mjög hikandi
við að taka svo örlagarík skref eða flýta fyrir þeirri þróun. Ríkisvaldinu er
meinilla við afturhvarf til stalínismans og þær hættur sem slíkt felur í sér fyrir
það sjálft. Sovéskum forystumönnum er líka ljóst að „pólskt stríð" gæti haft
ófyrirsjáanlegar afleiðingar heima fyrir. Um leið velkjast þeir ekki í vafa um að sá
„andi frá Miinchen“ sem er svo útbreiddur í vestrænum stjórnmálum nú um
stundir, hyrfi um leið og þeir gerðu það sem ekki verður aftur tekið. Þó að þeir
hafi gaman af orðaskaki um hættuna á nýju köldu stríði mundu þeir ekki fagna
raunverulegri endurkomu þess. Eina vonin er að þótt báðir deiluaðilar standi
fast á að minnsta kosti drjúgum hluta sinna krafna geri þeir sér líka báðir grein
fyrir alvarlegum ef ekki lífshættulegum afleiðingum fífldirfsku. Þá væri kostur á
endurreisn pólitísks plúralisma að einhverju leyti, svo sem frjálsum verkalýðs-
félögum, trúfrelsi, meira rými fyrir takmarkað efnahagslegt einkafrumkvæði,
töluverðum aðskilnaði dómsvalds og pólitískra yfirvalda (a. m. k. í málum sem
ekki vörðuðu stjórnmál), auknu lögbundnu umburðarlyndi gagnvart einstakl-
ingnum á sviði einkamálaréttar, stigvaxandi frelsi vinnandi fólks undan vinnu-
þvingunum og tilheyrandi takmörkunum á rétti einstaklinga sem launavinnu-
manna og tryggu ferðafrelsi. Jákvæðar breytingar í þessa veru þyrftu ekki
nauðsynlega að takmarkast við pólsku landamærin. Pólland með verkalýsstétt
sinni og menntuðu andófsfólki gæti orðið fyrsti raunverulegi frelsari Austur-
Evrópu. En sömu aðilar gætu líka flýtt fyrir sameiginlegu skipbroti.
Þrípcettur vandi austur-evrópskrar sögu
Að lokum er rétt að ræða stuttlega þrjú vandamál austur-evrópskrar sögu, sem
öll eru líkleg til að færast í aukana á níunda áratugnum. Fyrsta vandann má
draga saman i spurninguna: Er „finnlandísering" Austur-Evrópu möguleg? Þar
sem vestur-evrópskar þjóðir líta á „finnlandiseringu“ sem alvarlega hættu, lita
311