Tímarit Máls og menningar - 01.10.1981, Side 68

Tímarit Máls og menningar
á mjög hógværum umbótagrundvelli, einkum vegna „ósamræmds" eðlis aust-
ur-evrópskrar sögu, sem birtist ljóslega í þeirri staðreynd að stjórn Gomúlka,
sem ein gat hugsanlega tafið móðursýkislega aukningu hins sovéska og aust-
ur-þýska þrýstings, fór mjög aftur á þessum tíma. Þegar Dubcek kom fram var
Gomúlka í þann mund að yfirgefa sviðið sem umbótamaður. Stjórn hans hafði
verið að veikjast árum saman, og afleiðingarnar, í mynd Varsjár-göngunnar í
mars 1968, sögðu til sín einmitt þegar Dubcek var að eflast. í stað þess að leita
sér að umbótasinnuðum bandamanni varð Gomúlka hræddur við draug „al-
þjóðlegrar gagnbyltingar" og gekk í lið með rannsóknarréttinum. Þar hafði
hinn síðasti og jafnan ofurvarfærni verndari Dubceks, Kadar, fengið merki og
hann dró sig til baka. Er þessi flótti brast í lið Dubceks voru örlög hans
innsigluð.
Þó að slík samvinna sé nauðsynleg er óljóst hvort hún er möguleg. Á þessu
stigi málsins eru allar hugmyndir um mið-evrópskt ríkjasamband haldlitlir og
hættulegir draumar. Jafnvel þó að slíkt samband sé hugsanlegt eru þrjár meiri
háttar hindranir í vegi fyrir því. Fyrst er það hvað sovéskir leiðtogar hafa alltaf
verið sjúklega viðkvæmir fyrir sambandshugmyndum hvers konar. Dæmi um
það var hin opinbera sovéska árás, sem þá átti sér enga hliðstæðu, á sameiginlega
yfirlýsingu Títós og Dimitrofs um hugsanlegt balkneskt ríkjasamband 1947, á
tímabili þegar Stalín gerði allt sem í hans valdi stóð til að láta líta svo út sem
kommúnistar væru ein „órofa fylking“. I öðru lagi eiga þessar þjóðir sér svo
ólíka sögu, sumar án þess að hafa nokkurn tíma búið í sjálfstæðu ríki, að þær
setja þjóðarleiðtoga sína í gífurlegan vanda sé þeim þjappað saman í eitt
ríkjasamband eins og raunin varð i Júgóslavíu. I þriðja lagi hefði hvers konar
rikjasamband, jafnvel við albestu skilyrði, í för með sér að skriffinnskan marg-
faldaðist, og ekkert er verra en yfir-þjóðlegt skrifræði sem ekki er ábyrgt
gagnvart neinum. Þó að ástæða sé til að hafna hugmyndinni um ríkjasamband,
er ekki siður ástæða til að forkasta hinni vaxandi þjóðrembu, sem er jafnvel enn
hættulegri. Þessi þjóðernishyggja þjónar einfaldlega því markmiði Sovétríkj-
anna að deila og drottna; gott dæmi um það er sá kerfisbundni áróður gegn
Ceaucescu sem tíðkast meðal menntamanna í Ungverjalandi með þegjandi
samþykki stjórnvalda: þetta er pólitísk neðanjarðarmenning þar sem þeirri
röksemd eykst fylgi „að jafnvel sovésk innrás sé betri en menningarmorð
Ceaucescu". Það er enginn vafi á að rúmenska stjórnin er sek um glæpi í
pólitískri og menningarlegri kúgun sinni á ungverska þjóðarminnihlutanum.
Þar sem austur-evrópskar ríkisstjórnir umbera ekki svo beinharðar staðreyndir,
og vestrænir fjölmiðlar hafa ekki áhuga á að afhjúpa þær, er það skylda
314