Tímarit Máls og menningar - 01.10.1981, Síða 85

Hafa kvennabókmenntir se'rstöóu?
orðin að kröfu lærðra. Þess vegna er menningin útbíuð af fólki sem leikur sér
einungis að því að líkja eftir.
I skjóli velmegunar og sóunar síðustu áratuga hefur að minnsta kosti hér á
landi sigrað upppreisn hagyrðinganna. Leikir og lærðir hafa ekki látið undan
sérhverjum innrekstri sökum umburðarlyndis, lítillætis eða frjálslyndis, heldur
vegna hinnar ríkjandi andlegu leti: en reginmunur er á andlegri leti og um-
burðarlyndi. Sá er talinn vera listmálari sem hefur efni á að kaupa sér myndvörpu
og býr yfir lágmarkshæfileikum til að flokka form á myndflöt. Frekja hins
lítilsiglda ræður hvarvetna ferðinni. I stað framsækni ríkir hin algenga ósvífni
og ágengni aulabárðanna. I stað ádeilu ríkir bernsk og óskilgreind óánægja.
Tíðum ruglar menntaðasta fólk saman vægri andlegri truflun og róttækni eða
réttlætiskennd. Og slíkt rugl er orðið að helsta einkenni stjórnmálamannsins.
Það föndur sem sálfræðingar nota til þess að sjúklingar hefji örlitla sjálfsleit er
óðar hengt á veggi sýningarsalanna og síðan er dótið sett á borð og talið vera
jafn göfug list og ef listamaður skoðar sig í sinni sjálfstjáningu og samtíð sína
um leið.
Ein ástæðan fyrir hugarfarsvændinu, því að fólk tekur mótþróalaust við
sérhverri áleitni, á eflaust rót sína að rekja til þess að mannþekking er næstum
horfin úr lífsbaráttunni. Há í sessi mannþekkingarinnar situr nú sú kunnátta
sem getur bundið í kerfi. En hin vísindalega greining getur aldrei komið í
staðinn fyrir frumstæðar eðlisávísanir mannsins, heldur aðeins drepið þær í
dróma um stund eða ruglað þær. Hin vísindalega greining gerir engan mun á
listrænni sköpun og föndri geðsjúklings, vegna þess að hvort tveggja er sjálfs-
tjáning. Blæbrigði eru óþekkt í vísindalegri greiningu, þar liggur allt hlið
við hlið, og samruni er úr sögunni.
Hinn andlausi natúralismi er engin sérplága okkar tima. Angi af honum
sprettur við hver aldamót. Á miklum hnignunarskeiðum verður natúralisminn
allsráðandi. Hið óörugga, ráðlausa fólk áræðir ekki að hvika hænufet frá því sem
það heldur að það sé; það þorir ekki að leiða hugann, ímyndunaraflið frá hinu
hversdagslega umhverfi, og raunveruleikaskyn heldur það vera þá athöfn ef
einhver rígheldur sér í það sem flýtur á yfirborðinu: spegilmynd sína. Slíku fólki
fer sem ósyndum manni sem báti hvolfir undir á lygnu vatni: hann óttast
djúpið, slýið, gróðurinn, fiskana; en hinn syndi maður syndir um undirheima
vatnsins óhræddur með opið athugult auga.
Við fall Rómaveldis var natúralisminn hið ríkjandi afl, flestir gátu eignast sitt
annað sjálf í líki styttu sem steypt var á verkstæði í götunni. Allar líktust
stytturnar frummyndinni, að minnsta kosti á yfirborðinu. Með svipuðum hætti
331