Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Qupperneq 40

Tímarit Aiáls og menningar
arinnar með því að láta Jarþrúði snúa aftur til Ólafs. Þar með liggur beinast við
að álykta að með þessu vilji höfundurinn koma til skila ákveðnum skilningi á
þjáningunni. Hin unga vinkona Ólafs, Jórunn, hvetur hann til þess að senda
Jarþrúði frá sér. En þegar Jarþrúður bregst við þeirri ráðagjörð með því að segja:
„Þó ég sé ekki annað en ormur undir hæli þínum, þá geing ég þó með barni
þínu“, þá hugsar hann á þessa leið: „Að troða einn orm sundur er að troða alla
orma sundur“ (II, 63).
Og því svarar Ólafur Jórunni í þessari Getsemane-reynslu sinni á þessa leið:
„hún á ekki neitt neitt. Hún er manneskjan í allri sinni nekt: sjúk varnarlaus, án
vinar, án þess að eiga nokkum að sem gæti þótt vænt um hana eða vildi rétta
henni hjálparhönd og stínga nagla milli tannanna á henni þegar hún fær köstin.
Guð og menn og náttúran hafa tekiö allt frá henni“ (II, 105). í þessum orðum
birtist hin djúpa samkennd Ólafs, hann álítur það ekki aðeins svik við Jarþrúði
að senda hana frá sér heldur svik við mannkynið og þar með sjálfan sig, sem
hann er þó óaðskiljanlega samkolka eins og hann orðar það á öðrum stað. Hin
djúpa samkennd Ólafs með manninum kemur víða fram í verkinu.
Þrátt fyrir þetta sendir hann Jarþrúði frá sér — en daginn eftir er hún aftur
komin heim í hús skáldsins, Upphæðir. Þá grundvallar Ólafur lífsskoðun sína
enn einu sinni er hann ákveður að drekka þennan bikar þjáningar í botn og segir:
„. . . hvernig gat mér nokkumtíma dottið í hug að ég skáldið gæti skilið við þá
sem eiga bágt? . . .“ (II, 134). Og enn segir í sögunni: „Áþekkast skindauðum
manni skynjaði hann án þess að sjá og heyra, vissi án þess að rökleiða og hugsa;
bleyðiskapur eða miskunn, hvað sem það er kallað: hann gekk ekki á móti
heitum sínum við lífið á úrslitastund; eða réttara sagt: hann gekk á móti þeim.
Hann var sannur maður“ (II, 135). í þessum orðum birtist ákveðin mannshug-
sjón, mannsímynd, sem ekki er óþekkt í verkum Laxness að öðru leyti, verður
nánar fjallað um hana hér á eftir.
í þessari Getsemane-baráttu sinni segir Ólafur Kárason eitt sinn að vork-
unnin sé aðal mannsins (II, 104). Þar með sver hann sig í ætt við viðhorf sem
kemur skýrt fram í Sjálfstæðu fólki: „skilníngurinn á umkomuleysi sálarinnar, á
baráttunni milli tveggja skauta, það er ekki uppspretta hins æðsta saungs.
Samlíðunin er uppspretta hins æðsta saungs. Samlíðunin með Ástu Sóllilju á
jörðinni“.34 Orðin vorkunn og samlíðun tjá sömu hugsun og er orðið samlíðun
raunar fyllra að merkingu þótt ekki hafi það fengið inni í Orðabók Menning-
arsjóðs (en er að finna í Orðabók Sigfúsar Blöndals). Samlíðun er þýðing á
þýska orðinu Mitleid eða Mitleiden sem felur skýrt í sér hugsun samkenndar-
innar, þar sem orðið vorkunn gefur his vegar til kynna vissa fjarlægð frá hinum
30