Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Blaðsíða 42

Tímarit Máls og menningar
vegar má benda á, að þessi hugsun er ekki óalgeng í verkum Laxness. I
Kristnihaldinu segir Úa: „Guði sé lof fyrir að það verða slys. Þá fyrst kynnist
maður Guði“.35 Og enn eitt afbrigði hennar er að finna í upphafi Brekkukots-
annáls þar sem segir: „Vitur maður hefur sagt að næst því að missa móður sína
sé fátt hollara úngum börnum en missa föður sinn.“ I Heimsljósi er að finna enn
eitt afbrigði þessarar hugsunar er Ólafur Kárason segir: „Að hafa mist það
sem maður elskaði heitast, það er eftilvill hið sanna líf, að minsta kosti sá sem
ekki skilur það, hann veit ekki hvað það er að lifa; hann kann ekki að lifa; og það
sem verra er, hann kann ekki að deya“ (II, 145). í engu þessara dæma er um að
ræða þann þjáningarskilning, sem felst í samlíðuninni.
Peter Hallberg hefur sýnt fram á hin varanlegu áhrif, er Laxness varð fyrir í
klaustrinu á 3. áratugnum. Þessi áhrif voru býsna margvísleg eins og verk hans
sýna. En að dómi Hallbergs voru áhrif mannshugsjónarinnar þó dýpst og
varanlegust. Hallberg segir m.a. á þessa leið: „Augljóst er, að það er ekki hvað
sízt hugsjón meinlætalifnaðarins, sem hefur hrifið Laxness og laðað hann mest
að kaþólskri lífsskoðun og breytni. Þar hefur hann eygt leið til þeirrar full-
komnunar, sem sjálfsgerving hans, Steinn Elliði, þráði framar öllu öðru.“56 Þessi
áhrif koma víða fram í ritgerðum Halldórs Laxness allt fram á seinustu ár. Þar
virðist raunar lítið hafa breyst frá klausturtímanum er hann lýsir í bréfi brottför
ábótans sem hefur tekið þá ákvörðun að ganga í enn strangari reglu, og þá dáist
hinn ungi íslendingur að ábótanum sem er með hans orðum „ . .. einmana eins
og Kristur, fátækur eins og Kristur, auðmjúkur eins og Kristur".37 Nítugasti
og annar og nítugasti og fyrsti kafli Vefarans mikla frá Kasmír eru byggðir á
sama atburði. í bókinni Úngur eg var frá 1976 segir Laxness á þessa leið: „Ég
snerist til kaþólskrar trúar og skrifaði mig frjálsan af kaþólskunni aftur í
Vefaranum mikla þó án þess að afneita grundvallarhugmynd kirkjunnar."38
Hvað hann á við með grundvallarhugmynd kirkjunnar lætur hann ekki uppi, en
ekki væri fjarri lagi að leita hennar einmitt i hugmyndinni um manninn, þeirri
mannsímynd sem kemur fram í persónu Ólafs Kárasonar í ýktri mynd: í
samlíðuninni sem upphafi hins æðsta söngs og aðals mannsins.
Sú samsemdarhugmynd sem samlíðunin byggir á er í eðli sínu mýstísk og á
rætur sínar að rekja til mýstískrar hugsunar. Þó kemur hin kristna dulhyggja
jafnvel enn sterkar og greinilegar fram í skilningi Ólafs Kárasonar á sinni eigin
þjáningu, svo sem frammi fyrir sýslumanni. Áhrif hinnar kristnu dulhyggju á
Laxness eru hafin yfir allan vafa og gætir hennar í verkum hans allt frá upphafi.
I Heiman eg fór er bein tilvitnun í 13. aldar dulhyggjumanninn Meister
Eckhart; í Kristnihaldi undir Jökli les Úa ljóð eftir Jóhannes á Krossi, hinn
32