Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Side 71

Hugmyndafraói Alþýðubókarinnar
böndum; faðir hans er ríkur og Kristófer Torfdal og Bogesen kaupmaður
tiltölulega nákomnir honum þótt hann alist upp við skort. En stúlkan sem
Arnaldur þráir er rétt og slétt alþýðukona. Til gamans má benda á þetta atriði í
Sjálfstceðu fólki, þar sem söguhetjurnar eru alþýðufólk, en Ásta Sóllilja þó
blóðtengd stétt þeirri sem er í það mund að rísa til valda. Heimsljós aftur hefur
ómengaðan almúga að höfuðviðfangsefni. Ætla má að samfara þessari þróun
hafi höfundurinn öðlast dýpri skilning á stéttarstöðu sinni og hagsmunum.
Þetta eru almennar línur í þróun Halldórs fram til 1940, en hér var ætlunin að
líta ögn betur á samanburðinn milli Alþýðubókarinnar og S'ólku Vólku.
Höfundur Alpýðubókarinnar telur fært að afnema hungur og klæðleysi með
ákveðnum pólitískum aðgerðum, og hann telur kröfurnar um barnaheimili,
almenningsbókasöfn o.s.frv. sömuleiðis raunsæjar. Höfundur Sólku Völku
virðist hins vegar fullur efasemda um að þetta sé hægt og framfaratrú hans er
minni. I Sölku Völku er líka meira tillit tekið til mannlegra veikleika og
mannlegs „eðlis“. Hins vegar er textarnir að mínu viti „sammála" um að þessi
stefnumið Alþýðubókarinnar (og Arnalds) séu æskileg þótt óljósara sé um
framkvæmdina. Textunum virðist einnig bera saman í því viðhorfi að staða
samtímalistarinnar sé heldur ill, og að menntamenn og skáld hafi tilhneigingu
til að vera gagnslausir í raunhæfri framfarabaráttu.
Salka Valka er að mínu mati stórkostleg skáldsaga, en vísindalegi sósíalism-
inn íþyngir henni dálítið. í Alþýðubókinni er ekki talað um annað meira en
efnislegar framfarir, rafvæðingu, hreinlæti og verkmennt, allt í nafni vísindalegs
sósíalisma. í Sölku Völku man skáldið aftur eftir mannlegum breyskleika og
teiknar upp sósíalíska hetju eða andhetju, Arnald. Mannúðarstefna vísindalegs
sósíalisma er ekki mannúðarstefna á einstaklingsgrundvelli; hagur einstakl-
ingsins og sálræn vellíðan lenda utan við starfsemi samfélagsins og greiningu á
því. Sálarhliðin verður hefðbundinni og afturhaldssamri kenningu um sálina og
breyskleikann að bráð. Niðurstaðan verður: hér eru vísindin og með þeim
getum við hagrætt samfélaginu, byggt verksmiðjur, dreift gæðum heimsins
o.s.frv. En þama aftur á móti er einstaklingurinn með alla sína eigingimi og aðra
galla. Milli þessa verður engin brú byggð, og niðurstaðan er pólitískt máttleysi
Sölku Völku. Vísindalegi sósíalisminn ól af sérandhverfu sína, menningarstefnu,
slagorðin listin fyrir listina og fegurðin er höfuðskepna í sjálfri sér. í Sölku Völku
birtist sálrænt innsæi höfundarins, en það er ekki tengt félagslegu og pólitísku
innsæi hans á sannfærandi hátt. Sú tenging heppnaðist hins vegar betur í
Sjálfstceðu fólki, sem að því leyti er betur heppnað verk en Salka Valka. En Salka
hefur þá kannski vinninginn hvað ferskleikann snertir.
61