Tímarit Máls og menningar - 01.03.1982, Qupperneq 85

Um trú og vantrú
var hræðsla þeirra einsog ginnungagap. Og þarsem þeir héldu áfram að vera illir
í hjarta sínu ekkert síður en góÖir enda hver þeirra aðeins maður en ekki maður
og guð einsog Kristur, þá áttu þeir ekki nema um tvennt að velja: að ganga
djöflinum á vald eða bægja honum og illsku sinni frá sér með guðs hjálp. Þetta
síðartalda hefur vafalaust oft tekist með prýði, en í því gat líka falist afneitun og
bæling á því sem var en lét ekki bæla sig til lengdar, heldur fann sér hjáleiðir til
birtingar og tók þá ósjaldan á sig svæsnar myndir sem málaðar voru á náungann,
ekkert síður liðinn en lifandi.
í þessu felst að draugatrú seinni alda, og viðgangur hennar, verði ekki að
fullu greind frá kristinni trú; ennfremur að takmarkanir kristninnar eigi nokkra
sök á einlyndi íslenskra drauga.
I huldufólkstrúnni (að minnsta kosti þeim meginparti hennar sem beinist að
ljúflingum í hólum og klettum) er áðurnefnd tvíhyggja kristninnar flúin eða
yfirunnin að því leyti, að huldufólkið er bæði gott og illt, hvert þeirra getur
jafnvel verið hvorttveggja án þess að af hljótist siðferðilegir stórárekstrar.
Geðslag þess og innræti, ekki síst þeir drættirnir sem kristnin afneitar í þessari
mynd, tekur mið af geðslagi og innræti þeirra sem á það trúa án þess að um
eftiröpun sé að ræða. Huldufólkstrúin er líka jafn rík af kveneðli og karleðli, ef
ekki ríkari af því fyrrnefnda. Huldukonan getur verið grimm sem norn en lika
mildin sjálf og minnir þá grunsamlega á áðurnefnda hornreku meðal lúterskra.
Við þetta bætist skemmtan sú og lífsfylling sem spratt af kynnum manna við
huldufólkið: „álfaþjóð í brúðardansinn býður“. í huldufólkstrúnni fann það sér
þröngan farveg dionysosareðlið sem kirkjan var öldum saman að reyna að berja
úr skemmtanaglaðri mannkindinni. Og þá varð gamanið mest, og íslensk
menning um leið, þegar kristið en harmaþrungið skáld náði ekki að kveða nema
hann heyrði huldukonuna kalla.
I þessu felst að huldufólkstrú seinni alda, og viðgangur hennar, verði ekki að
fullu greind frá kristinni trú; ennfremur að takmarkanir kristninnar hafi að
nokkru mótað tvíbentan yndisþokka huldufólksins.
3
Þó að nýlegar kannanir sýni að meirihluti landsmanna telji sig þjóðtrúar að
einhverju leyti, þá segir það ekki mikla sögu, ekki frekar en sú niðurstaða að 96%
játi einhverskonar guðstrú. Félagsfræðilegum spurningalistum er ekki lagið, að
minnstakosti ekki í þessum efnum, að fá fram kjarna málsins, semsé hvers eðlis
75