Tímarit Máls og menningar - 01.04.1984, Blaðsíða 12

Tímarit Máls og menningar
með öðrum orðum hvort nú sé tími stöðnunar eða tími íhygli og úrvinnslu,
eða hvorttveggja. Eða hvorugt . . .
En ef við reynum að glöggva okkur betur á þessari undarlegu árgerð sem
kölluð hefur verið módernismi, þá verður fljótt fyrir sú staðreynd að
hugtakið hefur verið notað af mikilli hentistefnu, meira sem stimpill en
skilgreining, ekki síst í hérlendri umræðu. Mönnum hefur hætt til að
stimpla öll verk sem í einhverjum atriðum víkja frá frásagnarformi hinnar
svokölluðu hefðbundnu skáldsögu sem módernisma, og má svosem í mörg-
um tilfellum til sanns vegar færa. Einnig hafa þau verk verið kölluð
módernísk sem hafa haft að viðfangsefni sérstætt hugarástand nútíma-
mannsins, eftir að hin skýra, klára og einfalda heimsmynd miðalda og
lénsskipulags riðlaðist og upp reis flókinn heimur iðnaðarsamfélagsins, sér-
hæfingar, stórborga, tæknibyltinga, guðleysis. Módernisminn fáist þá við
manninn í flóknum, brotakenndum og mótsagnakenndum heimi, einstakl-
ingurinn einsog tannhjól í stórri verksmiðju, (þessi nútímasannindi eru
flestum gamalkunn), maðurinn fyllist þá kennd sem í skáldskap er oft nefnd
„angist", í félagsfræðum „firring". Og ekki má gleyma tilvistar- og gildis-
kreppunum.
Tæpast er hægt að krefjast þess að hvorttveggja fari alltaf saman, þetta
hugarástand og form„nýjungarnar“, til að verk teljist módernísk. Ef ein-
göngu er litið á hugmyndalega þáttinn held ég að það geti verið vafasamt að
telja sum af lykilverkum íslensku formbyltingarmannanna módernísk, en ef
blínt er á formið hnjóta menn um verk Franz Kafka, sem fylgja í flestu
formgerð og frásagnartækni hefðbundnu skáldsögunnar, en þó myndu
margir spyrja hvaða skáldsaga væri módernísk ef ekki „Réttarhöldin“.
Líklega er nálægt lagi að segja að ruglingsleg og brotakennd formgerð
henti vel sumum viðfangsefnum, ekki síst þegar fengist er við huga manns
sem leitar samræmis og tilgangs, en finnur ekki. Hinsvegar er því ekki að
neita að það glyttir stundum í þverstæðu í formkröfum módernismans þar-
sem honum er oft teflt fram sem andstæðu raunsæis; módernistar segja það
einföldun að skrifa rökréttar skáldsögur á okkar órökréttu tímum, formið
verði að vera brotakennt og ósamkvæmt, því að slíkur sé veruleiki nútím-
ans. En er það ekki raunsæiskrafa í fullkomnustu mynd að heimta að skáld-
verkin hundelti raunveruleikann, — jafnvel útí klára þvælu?
Með þessu er ég ekki að senda módernismanum tóninn, hlakka yfir óför-
um hans, lesa eftirmæli hans eða „sparka í liggjandi hræið" (einsog skáldið
sagði). Því að módernisminn, hvernig sem hann er skilgreindur, hefur fætt
af sér stórmerkar bækur. Mér dettur ekki einu sinni í hug að halda að
módernisminn sé dauður, því að engum sem nú á tímum skrifar mun gagn-
ast að láta sem tækni hans, formnýjungar og viðfangsefni, hafi aldrei komið
130