Tímarit Máls og menningar - 01.04.1984, Blaðsíða 14

Tímarit Máls og menningar
skáldsögunnar greinilega ekki talið fullgilt, þar birtust á hverju ári þykkar
langar sögur um fólk og þjóðir, án sýnilegra ellimarka.
Kannski var það ekki síður kjánalegt sem gerðist hér á landi eftir að
kraftur módernismans fór rénandi að sumum þeirra helstu sem þá hófu að
skrifa skáldsögur þótti ekki annað mega gagn gera en að skeiða svosem öld
afturí tímann, ekki bara í formi heldur jafnvel frekar í viðfangsefnum; var þá
vinsælast að fletta ofanaf borgaraættunum á þann hátt sem Marx hrósaði
Balsac fyrir að hafa gert. Og það má kannski bæta því við með nokkrum
rétti, „vegna fjölda tilmæla", að íslenska nútímaskáldsagan hafi helsti lítinn
lærdóm dregið af árangri módernistanna svokölluðu, nema helst í keppni
um að dulbúa sögumann þriðjupersónusagna; koma þar þó kannski meira
til áhrif frá frægri grein Halldórs Laxness sem birtist um sama leyti og hann
hætti að skrifa skáldsögur með alvitrum sögumanni, sem hann í umræddri
grein kallaði „Plús-X“, og fannst ærið grunsamlegur. Mætti jafnvel með
litlum útúrsnúningi túlka orð greinarhöfundar svo að þessi misindismaður
„Plús-X“ hefði eyðilagt blómann af ævistarfi hans sjálfs fram til 1960, en
tæpast yrðu allir honum sammála um það.
Ekki vantaði svosem að nýjar stefnur sem þóttust hafa svör við öllu
kæmu fram í kjölfar módernismans. Meira eftirá hafa sumar þeirra fengið
loðnar skilgreiningar og heiti á borð við játninga eða skýrslubókmenntir;
einnig var veifað heimildaskáldskap alias dókúmentarisma sem samkvæmt
skilgreiningu gæti náð yfir 90% af samanlögðum heimsbókmenntunum, en
birtist á þeim árum oftar í formi hversdagslegrar blaðamennsku sem var
matreidd einsog litteratúr (og ekkert við því að segja svosem).
Ef ég fyrir mitt leyti ætti að draga einhvern lærdóm af ferli þessara stefna
fyrir „stöðu íslenskra bókmennta í dag“, þætti mér líklegast að hann yrði sá
að einstakir höfundar, fræðingar og bókmenntirnar í heild taki héðanífrá
nýjum hugmyndum með hæfilegri sálarró, glepjist ekki til að halda að sér-
hver formnýjung feli í sér lausn á öllum skáldskapargátum samtímans. Nú,
einsog sumir hafa bent á, gæti verið kominn sá tími þegar möguleiki er á
samruna, ekki bara raunsæis og módernisma (sem kallað hefur verið sam-
runi skáldsögunnar og dauða hennar), heldur jafnvel alls þess besta sem
prófað hefur verið í skáldsagnagerð, hægt verði að nota kreddulaust hvert
það tæknibragð sem hentar ákveðnu viðfangsefni. Mættu bókmenntafræð-
ingar sem við samtímann fást ekki síst hafa gagn af slíkri afstöðu. Rétt
einsog sá skáldsagnahöfundur væri gamaldags sem skrifaði eftir formúlu
Gests Pálssonar, þá ættu bókmenntafræðingar vel að merkja að tími Georgs
Brandes er fyrir jafn löngu liðinn. Ef sá Brandesarkækur að reyna að spá og
jafnvel skipa fyrir um næstu kynslóð skáldverka er atvinnusjúkdómur sem
stingur sér niður meðal bókmenntafræðinga, virðist hann vera sínu lífsseig-
132