Tímarit Máls og menningar - 01.04.1984, Blaðsíða 103

svör, sem sumir leita. Ekki skal því neit-
að að endurnýjunar er alltaf þörf jafnt í
bókmenntum sem öðru, en það er nú
svo að bókmenntir fjalla alltaf aftur og
aftur um sama mál, þær spyrja alltaf
sömu spurninga: Hver er ég? Hvers
vegna? og Til hvers?, og reyna að varpa
á þær nýju ljósi. Svörin hafa enn ekki
fundist! Endurnýjun bókmennta felst
því tíðar meir í efnistökum; en formleg
endurnýjun ein sér vill því miður oft
verða ansi fátækleg, enda form og efni
það samtvinnað að hvorugt getur án
hins verið. Þróun og endurnýjun bók-
mennta gerast ekki samkvæmt formúl-
um, hversu hátt sem hrópað er, heldur
framgangi í tíma og rúmi sem kallar á
slíka endurnýjun. Hvað snertir kröfurn-
ar um léttleika og skemmtilegheit — ja,
þá fer nú að versna í því. Ansi er ég
hrædd um að margir jöfrar heimsbók-
menntanna færu fyrir lítið á því uppboð-
inu. Hvað með Flaubert, Kafka, James
Joyce? Varla teljast bækur þeirra fullar
léttleika og skemmtunar?
En því geri ég þetta að umtalsefni að
mér virðist sú menningarumræða komin
út á hættulega braut sem leggur fram
formúlu eða kenningu og leyfir helst
engum gróðri að vaxa sem ekki verður
kyrktur undir hana. Er þá gjarnan beitt
fyrir sig bókmenntakenningum ýmiss
konar og merkimiðum síðan slett á eftir
smekk. Sá sem heldur að bókmenntaleg
kenning dugi til algildra skýringa á bók
og bókmenntum fer villur vegar. Það
eina sem kenningin gerir er að gera hann
að betri lesenda, ef rétt er á haldið. í
upphafi var orðið, stendur í vísri bók. Sé
þetta, af venjulegum rithöfundahroka,
fært yfir á bókmenntir, mætti ef til vill
segja að í upphafi var sagan (í ýmsum
búningi). Kenningin var síðan gerð utan
um og í kringum hana. Þess vegna þarf
Umsagnir um bxkur
alltaf að vera á verði, því að kenningin er
sköpuð af því sem þegar er til, ekki af
hinu sem síðar kemur.
Satt að segja hef ég alltaf verið heldur
vantrúuð á það staðnaða fyrirbæri sem
stundum er flokkað undir bókmennta-
gagnrýni, en oftar felst í einhvers konar
einkunnagjöfum eftir því kerfi sem í
tísku er þá og þá stundina. Minnir þetta
fyrirbæri oft á hanaatsþættina í sjón-
varpinu þegar menn á öndverðum meiði
eru dregnir í fjölmiðla svo þjóðin geti
gefið þeim einkunn fyrir kjafthátt, út-
úrsnúninga og lýgi, (en það telja nú
margir reyndar hina einu sönnu und-
irstöðu bókmennta). Bæði af þessari
ástæðu og öðrum hafa því gagnrýnendur
og rithöfundar löngum eldað saman
grátt silfur, og ópin oft orðið hávær á
báða bóga. Haft er eftir Guðbergi Bergs-
syni að rithöfundar óttist gagnrýnendur
eins og slægur geðsjúklingur geðlækni.
Og stafi það af eigin nekt. Listamenn
(og gagnrýnendur reyndar líka) eru í
eðli sínu exhibisjónistar og ég leyfi mér
að draga í efa að þeir óttist eigin nekt.
Mun hræddari eru þeir vafalaust við
ískrandi kenningabrynjurnar sem marg-
ir gagnrýnendur reyna að troða þeim í
til að hylja nektina. An alls tillits til
vaxtarlags. Svo ekki sé nú minnst á þegar
ætt er fram og höggvið hart bæði hæll og
tá svo falli fótur að skó. Mér skilst að
tískan sé núna suður-amerískur á hægri
fót og grískur forn á þann vinstri. — En
hvað sem um það er þá er ekki erfitt að
þekkja þá úr sem um bækur skrifa og
ganga til móts við heim bókarinnar á
hennar eigin forsendum. Gegnt þeim
standa hinir sem vilja knýja bækur undir
sínar eigin forsendur hvað sem það kost-
ar. Verður þá líf einnar bókar oft lítils
virði.
Góð bók ber í sér líf, líf verður aldrei
221