Tímarit Máls og menningar - 01.04.1984, Page 63

Islensk sagnalist — erlendur lardómur
Vissulega er deila almennari merkingar en „feud“, en annað hentugra orð
fannst ekki.
I upphafi bókarinnar Feud in the lcelandic Saga (FIS) segir Jesse Byock
að engin leið sé að skilja Islendingasögur nema gera sér grein fyrir hlut
deilumálanna í íslensku miðaldasamfélagi. Deilumálin séu rauði þráðurinn í
frásögnum og þau teygi sig inn í sjálft hjarta samfélagsins. Sögurnar (og þá á
hann bæði við Islendingasögur og samtíðarsögur) endurspegli það sem hafi
verið helsta viðfangsefni þessa samfélags: að beina ofbeldi í þann farveg sem
viðurkenndur var fyrir deilumál og halda átökum í skefjum.10
I framhaldi af þessu er tekið til athugunar hvernig deilumál þróast og eru
leidd til lykta í sögunum og hverjar muni vera rætur frásagna af þeim í
samfélaginu. Um það kemst hann að nýstárlegum niðurstöðum, því að hann
telur að deilumálin hafi ekki bara ógnað samfélaginu heldur verið beint inn í
farvegi sem gerðu þau að jákvæðu samfélagsafli, að því leyti að meðferð
þeirra og lausn hafi styrkt höfðingjaveldið. Hann leggur áherslu á að
íslenska þjóðveldinu hafi ekki verið ógnað með hervaldi utan frá og því hafi
hér ekki skapast það ríkisvald sem sameinaði evrópsk ríki til varnar utanað-
komandi ógnunum. Islenskt samfélag hafi því getað staðist sem bandalag
sjálfstæðra höfðingja án ríkisvalds. En til að tryggja hagsmuni sína urðu
höfðingjarnir að halda jafnvægi sín á milli, auk þess sem hver um sig þurfti
að halda í skefjum fólki sem hann hafði forræði yfir. Hér kemur að
meginatriði í kenningum Byocks: hann telur að höfðingjarnir hafi, þegar
upp var staðið, haft efnahagslegan ávinning af deilum manna og hlut sínum í
lausn þeirra. Sagnfræðingar hafa alltaf átt í nokkrum vanda að skýra
efnahagslegar undirstöður goðaveldisins, og er hér um að ræða framlag til
að leysa þann vanda. Byock bendir á fjölmörg dæmi úr Islendingasögum og
samtíðarsögum, þar sem umdeild eign lendir í höndum þess höfðingja sem
fer með mál fyrir upphaflegan eiganda, eða þann sem í upphafi gerði tilkall
til eignar. Þannig hafði goði ekki aðeins fyrirhöfn og áhættu af því að taka
að sér mál þingmanna sinna heldur einnig talsverða ábatavon. Jafnframt
hafði goðahópurinn í heild, höfðingjastéttin, talsverðra hagsmuna að gæta
að enginn kæmist upp með ójafnað til lengdar, hvorki höfðingjar né
aðrir.
Ef þessi söguskýring er tekin góð og gild, skýrir hún einnig áhuga
Islendinga á frásögnum um deilumál og framvindu þeirra. Þar var ekki bara
um að ræða áhuga á skemmtilegu söguefni, því að undir söguefninu bjuggu
vandamál sem gátu haft mikil áhrif á örlög hvers og eins, vörðuðu sjálfar
undirstöður samfélagsins. Frásagnir af deilum fjölluðu ekki bara um líf og
dauða löngu liðinna einstaklinga, heldur um líf og dauða samfélagsins. Eins
og algengt er á öllum tímum gerðu menn sér lífið bærilegra með því að fella
181