Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Side 47

upp úr því fólu honum endurbót skólakerf-
isins sænska. Þá var stórveldistími Svía,
sem fæddi af sér stórkostlegar hugmyndir
og veitti mikla möguleika.
Öllu skemmtilegra er þó til þess að hugsa
að Janua skyldi einnig berast til lands norð-
ur á veraldarhjara sem jafnvel lærdóms-
menn Evrópu á þessum tíma vissu lítil skil
á og töldu reyndar furðuhólma byggðan
hálfgerðum villimönnum eins og sjá má af
reisubókum flestra íslandsfara. Janua fór
ekki með sömu fyrirferð um Island og Sví-
þjóð en saga ritsins hér er þeim mun gleggri
vottur um andlegan þrótt og lærdómsþorsta
íslendinga um það bil sem að þjóðinni var
vegið hvaðanæva og bæði erlent konungs-
vald og innlendar náttúruhamfarir þrengdu
að.
Uppúr siðaskiptum og fram um aldimar
myrku sem einkenndust af vaxandi hörku
konungsvalds, hallæra og verslunareinok-
unar vom hér unnin stórvirki í þágu ís-
lenskrar menningar. Þessi afrek vekja litla
athygli íslendinga sjálfra, ef dæma má af
tali þeirra og skrifum. En þau verða nokkurt
undrunarefni landkrabba sunnan af megin-
landi Evrópu, sem á nú því láni að fagna að
geta kynnt sér baksvið þeirra. Honum er
það til dæmis hulin ráðgáta hvaða tækni
hefur verið beitt til að flytja prentsmiðju-
báknið, sem Jón Arason hafði keypt úti í
Þýskalandi alla leið heim að Hólum. En
fram á miðja átjándu öld annaði sú prent-
smiðja allri bókaútgáfu landsmanna. Og
það er lyginni líkast hversu margar bækur
Guðbrandi Þorlákssyni biskupi tókst að
prenta á stuttum tíma í þessari sömu prent-
smiðju, en þær bækur varðveittu ekki ein-
ungis ritmál þjóðarinnar heldur lögðu þær
einnig blessun prentlistarinnar yfir foma
bragarhætti sem vissulega áttu greiðan að-
gang að eyrum alþýðu manna og þarmeð
alþýðusálinni. Þessir menningarfrömuðir
skildu kall tímans og vissu nákvæmlega
hvað sér kom best fyrir andlega þróun þjóð-
arinnar á hverjum tíma. Og dugnaður ís-
lenskra fræðimanna við söfnun, þýðingar
og úrvinnslu fomritanna, allt frá Amgrími
lærða til Ama Magnússonar og arftaka
hans, vekur ekki minni aðdáun. Sá grúi
bóka, prentaðra og óprentaðra, sem þannig
varð til hefur orðið sjálfur aflgjafinn að
lifandi menningu á tímum þegar tilvera
þjóðarinnar annars hékk á bláþræði.
Allt em þetta vel þekkt afrek — og fá ein
þó nefnd hér — en varla hefðu þau verið
unnin nema hinum smærri verkunum hefði
Comenius.
TMM 1991:1
37