Tímarit Máls og menningar - 01.03.1991, Page 48

líka verið sinnt. Þvílíkum verkum sem láta
ekki mikið yfir sér, þó þau séu undirstaða
allra stórvirkjanna, sinntu hér einkum
kennarar. Þá á ég ekki bara við skólana á
biskupsetrunum tveimur, sem altént voru
stofnaðir með konunglegum tilskipunum,
heldur líka öll prestsetrin víða um landið
þangað sem efnileg ungmenni voru tekin í
fóstur. Þar var þeim kennd undirstaðan og
þau búin undir frekara nám. Þaðan stefndu
haust hvert skarar af skólapiltum heim til
Hóla og Skálholts um fjallaskörð og sanda.
Þeir sem kynnst hafa íslenskum fjöllum og
ám gera sér óðara grein fyrir muninum á
þessum piltum og Comeniusi fótgangandi
á heimleið að loknu námi þar suður á meg-
inlandinu.
Upp úr þeim jarðvegi er hin yfirlætislausa
saga Janua á íslandi sprottin. Varðveisla
íslensku þýðingarinnar hér í Landsbóka-
safni (Lbs 1266, 8vo) hefur orðið mér hvati
til að rifja þá sögu upp. Handritaskráin telur
þetta vera þýðingu Ólafs Jónssonar rektors
í Skálholtsskóla1 frá árunum 1660-70, rit-
aða með hendi sem minni á rithönd Sigurð-
ar lögmanns Bjömssonar, en hann var
nemandi Ólafs og sveinn Brynjólfs bisk-
ups. Handritið allt er 292 síður og latneski
textinn vinstra megin á opnunni en íslenska
þýðingin hægra megin. Hún er óheil. Upp-
hafið og titilblað vantar svo þýðingin hefst
ekki fyr en á 31. málsgrein IV. kafla. Sein-
asta síða þýðingarinnar endar á tveim 1 ínum
úr LXV. kafla en lameski textinn heldur
áfram án samsvarandi þýðingar allt fram að
700. málsgrein LXVII. kafla.
Vandalaust er að geta sér til um það
hvemig bók Comeniusar er til Skálholts
komin. Brynjólfur Sveinsson var kunnur
fyrir áhuga sinn á endurbótum í kennslu-
háttum. Hann lét af embætti 1667. En nefna
má til frekari íhugunar að dönsk þýðing á
Janua var ekki prentuð fyr en 1667 og þá
án frumtextans.
Islenski þýðandinn, Ólafur Jónsson, f.
1637, var af ætt Reykholtspresta og útskrif-
aðist úr Skálholtsskóla árið 1655, stundaði
nám við Kaupmannahafnarháskóla í tvö ár,
var ráðinn heyrari til Skálholtsskóla árið
1659, rektor 1667 og gegndi því starfi þar
til hann varð prófastur í Þverárþingi í Múla-
sýslu vorið 1688, en andaðist um haustið
það sama ár. Hann starfaði að kennslu leng-
ur en nokkur annar maður á 17. öld, samtals
29 ár, en sjaldgæft var að menn ílentust í
rektorsstörfum heldur sóttu þeir frekar í góð
prestsembætti. Um kjör Ólafs má geta þess
að hann var kvæntur og átti tvo syni, en laun
skólameistara vom afgjöld 9 jarða í Kjalar-
nesþingi.2
Þýðing þessa ævilanga kennsluþræls á
Janua er svosem ekki lýtalaus, en ég læt
galla hennar liggja á milli hluta. Mikils-
verðara tel ég það að eftir henni lærði að
minnsta kosti ein kynslóð nemenda í Skál-
holti latínuna sína. En þar með er sögu
Janua linguarum á Islandi þó engan veginn
lokið. Ritið örvaði fleiri Islendinga til að
bæta latínukennsluna, og flestir tengjast
þeir Skálholtsskóla. Úr skólastofum Skál-
holts má rekja suma þessa þræði víða um
landið og allt fram á næstu öld.
Meðal þeirra sem látið hafa eftir sig vitn-
isburð um áhuga áJanua, er Páll lögmaður
Vídalín. Áður en hann hóf sinn veraldlega
embættisferil hafði hann einnig þjónað
Skálholtsskóla í sex ár; var þar rektor á
árunum 1690-1696, tók semsé við því
starfí tveim árum eftir lát þýðanda Janua,
Ólafs Jónssonar. Hann „kvaðst mundi hafa
verið við það alla ævi sína, hefði sig ei frá
því hrakið það harðlíf, er hann hafði átt
38
TMM 1991:1