Tímarit Máls og menningar - 01.03.1992, Page 63

fslendingar hneigjast til slíks hugsunarleys-
is. Þetta stafar meðal annars af tjáningar-
hefðum okkar. Þær eru tvennskonar:
Annarsvegar ljóðræn hefð, hinsvegar frá-
sagnarhefð. Hvorttveggja skáldskapar-
hefðir. Þær setja mjög mark sitt á menningu
okkar, en eru hinsvegar ekki opnar fyrir
yfirvegun og umhugsun sem nútíminn
krefst af fólki. Meðal annars þessvegna eig-
um við erfitt með að takast á við nútímann.
Stafar þetta af skorti á rökrœðuhefð? Eiga
Islendingar kannski bágt með rökhugsun
vegna þessara hefða ?
Hugurinn þarfnast skýrra hugmynda og
hugtaka til að geta hugsað um veruleikann
sem við stöndum frammi fyrir. Það er ekki
hægt að botna í nútímaheimi hafi menn ekki
gott vald á flóknum hugmyndakerfum.
Þetta leiðir til þess að menn hætta að skynja
heiminn nægilega skýrt til þess að geta rætt
um hann á gagnrýninn hátt, fólk lokast og
einangrast og er einsog úti að aka í veröld-
inni. Stór hluti af menningu heimsins er
deyjandi vegna þess að hún aðlagast ekki
þeirri fræðahefð sem er að verða allsráð-
andi. Og ef við tileinkum okkur ekki agaða,
heimspekilega eða fræðilega hugsun um
veruleikann þá getum við ekki talað um
hann eða tekist á við hann. Okkar eigin
menning er í stórhættu vegna þessa miklu
fremur heldur en vegna erlendra áhrifa.
En Islendingar trúa því nú yfirleitt að
menningararfurinn, bókmenntirnar sé ein-
mitt besta vegamestið ínútímanum, og það
sé eiginlega vegna þeirra sem við getum
með nokkrum rétti kallað okkur menning-
arþjóð
Hugsunarhefð bókmennta okkar er tak-
mörkuð við góðar frásagnir og kvæði. Á
þessum sviðum eigum við miklar og
þroskaðar bókmenntir. En einkenni þeirra
er skortur á endurskoðun, yfirvegun og
skýrleik. I þær vantar rökræðuna sem þörf
er á í nútímanum. Rithöfundarnir eiga að
takast á við þetta verkefni, móta skilning og
sjálfsskilning, berjast gegn mótsögnum,
hugsunarleysi.
Og þetta veldur því að hér blómstrar eink-
um tœknileg hugsun, sem fyrirmunar okkur
að greina stöðu okkar í lífinu og sjá skýrt
eða hvað?
Tæknileg hugsun sem slík er lífsnauðsyn-
legur þáttur í andlegu lífi og verklegri
menningu. En á síðari tímum hefur henni
hætt til að einoka hugi fólks og þá er voðinn
vís. Tæknileg hugsun skeytirekki um sann-
leikann vegna þess að hún þarf ekkert á
honum að halda. Mælikvarðar tæknilegrar
hugsunar eru árangur og afköst. Tæknileg
hugsun ýtirburtu siðviti og bókviti en held-
ur einungis verksvitinu eftir. Merking, til-
gangur, sannleikur eða réttlæti; verksvitið
fer að starfa án tillits til þessa.
Þegar öll mannleg hugsun verður tækni-
leg hugsun, þá er stöðugt leitað einfaldra
lausna á flóknum lífsvandamálum, einsog
þau væru tæknileg vandamál sem hægt
væri að leysa í einum grænum, bara ef rétta
lausnin fyndist. Það er ógnun við samfélag-
ið að tæknileg hugsun nái yfirhöndinni,
vegna þess að fæst vandamál mannlífsins
eru tæknilegs eðlis.
Órökvísi og dulhyggja hafna tæknihyggj-
unni alls ekki, hliðra sér bara hjá því að
takast á við hana. Stundum er eins og marg-
ir haldi að valkosturinn við tæknihyggju sé
TMM 1992:1
53