Tímarit Máls og menningar - 01.03.1992, Blaðsíða 59

alla ævi og fæst aldrei til að endurskoða.
Þessvegna verða menn hleypidómafullir og
jafnvel hatursfullir í garð annarra hug-
mynda eða skoðana en sinna eigin.
Það segir sig líka sjálft að náttúruleg
heimspeki fólks getur tekið á sig margar
myndir; hún er miklu fremur komin undir
hugkvæmni einstaklingsins en almennri
þekkingu eða viðtekinni reynslu.
Akademísk heimspeki er á hinn bóginn
skipuleg viðleitni til þess að móta kenning-
ar um heiminn og mannlífið sem eiga að
veita fólki sameiginlega heildarsýn á veru-
leikann og vera hafnar yfir persónubundnar
lífsskoðanir. Um leið er akademísk heim-
speki safn af verkfærum til þess að greina
og gagnrýna allar hugsanlegar skoðanir,
hugmyndir og kenningakerfi um lífið og
tilveruna. Þannig á ástundun akademískrar
heimspeki og nám í henni að koma að góð-
um notum bæði þeim sem leggja stund á
önnur fræði og þeim sem vilja móta eigin
lífsskoðun og lífsstefnu á skýrum og rök-
legum forsendum.
En það er engin trygging fyrir því að
menn verði góðir, náttúrulegir heimspek-
ingar við það að leggja stund á heimspeki í
háskólum. Sumir akademískir heimspek-
ingar eru lélegir náttúrulegir heimspeking-
ar eða leggja sig ekki eftir slíkri heimspeki
vegna þess að þeir eru uppteknir við tiltekn-
ar fræðilegar eða tæknilegar gátur sem við
rekumst á í viðleitninni til að botna í heim-
inum. Og það eru til góðir náttúrulegir
heimspekingar sem ekki hafa lagt stund á
akademíska heimspeki. Þeir hafa lært að
hugsa á sjálfstæðan gagnrýninn hátt eftir
öðrum leiðum.
En stendur heimspeki í raun og veru jafn
nálœgt fólkinu og þú vilt vera láta? Leitar
fólk ekki fretnur í skáldskap til að finna
fullnœgjandi svör við ýmsum grundvallar-
spumingum en til heimspekinga?
Sá meginmunur er á heimspeki og skáld-
skap að skáldskapur hvetur menn ekki endi-
lega til að hugsa á eigin forsendum, þó að
hann geti vakið til umhugsunar. Skáldskap-
ur er úthverfing hugsunarinnar ef svo má að
orði komast. Það að hugsa er innhverfing:
Skáldskaparhugsun, ef tala má um slíka
hugsun, er öll í því að reyna að tjá og lýsa,
en ekki hugsa. Skáldskapur er fólginn í
tjáningu, þessvegna getur hann aldrei kom-
ið í stað hugsunar. Stundum nærist heim-
speki á skáldskap og vinnur úr hugmyndun-
um sem þar birtast.
En stundum er sagt um skáld að þeir séu
miklir heimspekingar. Þannig er til dœmis
Dostojevskíoft talinn til heimspekinga, þótt
eftir hann liggi einungis skáldskapur.
Miklu skáldi er ekki alltaf gerður neinn
greiði með því að vera stimplaður mikill
heimspekingur. Skáldið beitir orðunum til
að tjá tilfinningu, skynjun eða hugsun sem
með honum bærist eða sem hann veitir eft-
irtekt í mannlífmu og hann vill veita útrás,
láta koma fram í verki. Orðlist skáldsins er
nátengd sönglist, myndlist og jafnvel dans-
list. Kannski er ljóðlist ekkert annað en
orðadanslist. Orðlist heimspekingsins er
yfírleitt af öðrum toga. Hann beitir orðun-
um í því skyni að safna saman hugsunum
og binda þær saman með skipulegum hætti,
setja þær í ákveðið röklegt samhengi. Þetta
gerir heimspekingurinn hvort sem hann er
akademískur eða náttúrulegur.
Af þessu leiðir að við gerum ekki og
eigum ekki að gera alveg sömu kröfur til
TMM 1992:1
49