Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 98

séu hreinar línur með það að skáldsagan
eigi að vera sambland af frásagnarlist Guð-
rúnar frá Lundi og Guðmundar Hagalín,
sögur í líki doðranta fyrir ,,fólkið“. í þannig
kalli tímans gætu ruðst auðveldlega fram í
sameiningu hugmyndir auðvaldsins og
leifamar af marxismanum, í bland við nýja
þjóðemisandann, og skapað þá fagurfræði
innan bókmenntanna sem einkenndist af
nýrri útgáfu á valkyijuvíkingasögum, þar
sem allir em að „brjótast úr viðjum og sjá
ljósið“ með miklum látum og heimta „Leb-
ensraum“; en á kostnað hvers?
Það er sama hvernig víxlaðir staðvindar
blása, þeir sem um bækur fjalla hrópa ann-
að hvort húrra fyrir þeim eða svei. Þegar
þeir sem sjá í svörtu og hvítu hafa reynt að
breyta sjónskyni sínu hefur tilraunin hafnað
í skoðanaleysi, orðið að þægilegu viðhorfi
sem skokkar stundum í það að vera afar
uppskrúfaður hressileiki.
í sögu gagnrýninnar og bókmenntafræð-
anna á íslandi er ekki mikla fjölbreytni að
finna eða vafasamar skoðanir. Fram á síð-
ustu áratugi skrifuðu gagnrýnendur dag-
blaðanna aðeins af brjóstviti. Núna skrifa
þeir bara af bókviti sem er jafn ankanna-
legt; þegar á allt er litið er lítill munur á
bijóstvitinu í gær og á bókvitinu í dag: hvort
tveggja ber vott um takmarkaðan skilning
en taumlausar skoðanir, sem styðjast annað
hvort við það, hvað Gunnu frænku „finnst"
eða hvað Gunna frænka hefur ,,rannsakað“
með fræðum, gagnrýnandinn meltir lítið
sjálfur. Þetta sýnir stundum af sér spaugi-
lega mynd.
Samtímagagnrýnin
Ef menn eru óstöðugir eða treysta illa jafn-
vægisskyninu reyna þeir að stíga fast á það
sem þeir halda að sé hált. Þannig ferst
mörgum sem fjalla um listir, einkum bók-
menntir. Öryggisleysið getur látið á sér
kræla með ýmsum kátlegum hætti, en ég
nefni aðeins nokkur dæmi. Gagnrýnendur
reyna þráfaldlega í opinskáum viðtölum í
fjölmiðlum að vinna traust lesenda eða al-
þjóðar — enginn vill ná skemur en til allrar
þjóðarinnar — og gera sig trúverðuga, ekki
með vitsmunum heldur leggja þeir áherslu
á það, að umsagnir þeirra séu ekki algerlega
frá þeim og dómgreindinni komnar, heldur
taki þeir t.d. fjölskylduna, en einkum lærða
makann, með á sýningar eða þeir láti hann
lesa bók til að leita álits hans og þannig
verði umsögnin fjölskyldutryggð; hlutverk
gagnrýnandans er það að bera hana fyrir
almenning af trúboðslegum sannfæringar-
krafti eða frá hjálpræðisher hjónabandsins.
Þessi glúma aðferð Mömmu plathetju,
eða hin húsmóðurlega ,,nálgun“, er samt
ekki hástig hópmennskunnar við að fjalla
um bókmenntir. Frétt „í öllum fjölmiðlum“
sagði frá því fyrir skömmu og fór í auglýs-
ingaham, að Háskóli íslands skipuleggi út-
reiðartúra í því skyni að nemendur komist
í staðfræðileg tengsl við fombókmenntim-
ar. Innfjálgur nemandi úr einum slíkum
útreiðartúr hefur borið vitni um það, að
hann hafi skilið Njálssögu betur á hestbaki
en á skólabekk. Ekki fylgdi, hvort háskóla-
kennsla mundi héðan í frá fara fram á hest-
baki í ljósi þessarar jákvæðu reynslu,
kannski af því að prófessorar em bakveikir,
óvanir hestamennsku eða það er dýrara að
leigja hesta en húsnæði. Bókmenntafræði
eða rök af þessum toga gætu aðeins verið
96
TMM 1993:4