Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 97

skilningi. Með því að bíta sig í orðin eða
stundum aðeins hljóm þeirra, fremur en
temja sér innihald eða hugsun sem þau
kunna að vekja, sjá lesendur og gagn-
rýnendur ekki blæbrigði í verkum sem eru
einstaklingsbundin og kannski ekki inn-
legg í aðra baráttu en átökin við manneðlið
og eru ekki unnin með það í huga að þeirra
bíði möguleiki, húrrahróp eða læti í þeim
sem ráða yfir innkaupatöskunni á markað-
inum. Þau em jafnvel ekki einvörðungu
sniðin fyrir minnið, brjóstvitið eða skiln-
inginn, síst þann eina rétta, en spretta af
löngun til að leita að hugleiðingum um það,
hvers eðlis kunni að vera endalaus leið
óskiljanleika lífsins sem virðist fela sig jafn
skjótt og stálminnið heldur að það hafí
fundið óhagganlegan skilning. Líkt og
mannkynið grípur til sinnar gleymsku virð-
ist lífið endumýja sig með því að vekja
ósjálfrátt skilningsleysi þeirra sem lifa eftir
settum reglum. Framsæknum bókmennt-
unum er farið á svipaðan hátt, þær vekja
skilningsleysi rétta skilningsins og áhuga-
leysi fjöldans er undirstaða lífvænlegra
bóka. Þannig bókmenntir hallast að eðli
sínu í sama mæli og þær snúa sér frá því og
að öðrum, þær mála sjálfsmynd en jafn-
framt heimsmynd. Sé tekið dæmi um ein-
staklingsbundna fagurfræði úr öðrum
listum verður Rembrandt áberandi: hann
málaði sjálfsmynd í hvert sinn sem líf hans
og líf annarra fékk nýja mynd, svo erfitt er
að greina sjálfsmyndir frá tímamótum hans
og málverkum af breytingum innan samfé-
lagsins. Framsækinn listamaður grípur til
svipaðs ráðs í von um að geta haldið sér
lifandi á líðandi stund. Hann hverfur ekki
aftur til annarra tíma með það í huga að
finna fortíðina og færa hana inn í verk sín,
hann veit að í fortíðinni finnst aðeins það
sem breytist ekki, hið steinrunna, stein-
gervingar, annað hefur gufað upp, týnst,
eða horfið inn í framtíðina.
Að sjálfsögðu verður sá skáldskapur sem
er að mestum hluta tilraunir með sjálfan
sig, annað hvort með samleik innra lífs
skáldsins og þjóðlífsins, eða með mótleik
hvors tveggja, aldrei langvarandi í sögu
listanna og mannsins. Hvorki þær né hann
þola mikla leit á eigin vegum. Innan
skamms endar leitin að hinu óþekkta á því
að listamaðurinn, efnið og formið, biðja um
forskrift og leiðsögn, fylgjendur og læri-
sveina á hefðbundnum leiðum. Þetta þarf
ekki að merkja það, að listirnar staðni eða
bindist einhveiju sem fannst í fortíðinni,
reglum eða stálminni, heldur þekkja nú-
tímalistirnar af reynslu þessarar aldar, að
stöðug upphafning á framúrstefnu getur
orðið fáránlegri og jafnvel skaðlegri en lof-
söngur um hefðirnar. Það er af því að fram-
úrstefnum og formbyltingum hættir til að
lognast út af í klaufalega uppleystum
bamaskap; eðlis síns vegna eiga þær engar
hefðir eða aldagamla fágun.
í lifandi samfélagi getur ólíklegasta
göngulag átt upp á pallborðið hjá að
minnsta kosti snobbunum, galdrafólki sem
lætur svo vel að þykjast að það heillar aðra
með sér fram og aftur um söguna, bæði
smekkinn og fagurfræðina, og fær ungviðið
til að trúa hverju sinni, að það sé við stigið
spor efst á baugi og samkvæmt tískunni. Nú
hefur þessu „tilgerðarlega" eða leikglaða
fólki verið útrýmt með alvarlegri þekkingu
fræðinga, og afleiðingin er sú að síðasta
leiðsögn í listum er ótryggur markaður, vin-
sældir í fjölmiðlum og löngun til að finna
söguleg viðfangsefni sem fótfestu í skáld-
skap. Ekki er ólíklegt að krafa dagsins til
íslenskra rithöfunda verði brátt sú, að það
TMM 1993:4
95