Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 44

gagnvart sjálfu sér. Að skipta um viðmið er
svipað og að taka upp nýja mælikvarða: nú
á tímum er tiltekið viðmið valdsins tekið
gott og gilt, við samþykkjum tiltekna mæli-
kvarða (die Massnahmeri) en það er ekkert
farið eftir þeim, ruðst út fyrir þá, og því
snúast þeir upp í andhverfu sína og allir
mælikvarðar verða marklausir (die Mass-
losigkeit). Enda halda jörðin og maðurinn
áfram að eyðast upp, heimurinn áfram að
snúst upp í andhverfu sína, verða eins og
skúmaskot í verki eftir Dostojevskí, eins og
kerfi sem gengur á eigin forsendum og
lætur allt annað lönd og leið. Hvað þarf að
gera til að bjarga heiminum? Það er ekki
hægt að gera neitt til bjargar heiminum fyrr
en mannkynið hefur losað sig undan því
viðmiði sem nú er ríkjandi, við þennan
mælikvarða sem byggist á sóun og óhófí,
rangfærslum og ósannindum. Tvö sláandi
dæmi um þennan mælikvarða sem er öfug-
snúið niðurrifsafl: vopnaiðnaðurinn og út-
flutningur á vítisvélum geta af sér
hjálparstofnanir sem bæta þær upp. Nátt-
úruspjöll þau sem eiga sér stað um allan
heim verða til þess að stofnanir, samtök,
hreyfingar sem hafa vemdun náttúrunnar
að markmiði spretta eins og gorkúlur. Vel-
ferð heimsins byggist á því að menn komi
sér saman um annars konar viðmið í stað
þess sem nú er við lýði og hvílir eins og
stöðug ógn yfir heiminum með þeim afleið-
ingum að allt sem menn taka sér fyrir hend-
ur verður aðeins gert á forsendum mæli-
kvarða sem er kolrangur og villandi þótt
þeir sem með hann fara geri sér ekki grein
fyrir því.
Rainer-Maria Rilke ritaði í bréfi sem dag-
sett er þann 13. nóvember 1925: „ . . . á
okkur skella tómir, óþarfir hlutir, eitthvað
sem virðist vera, lífsgildrur." Að sögn
skáldsins er nútíminn tímabil gildra, tómra
eftirlíkinga, gerviþarfa, aukaatriða. Nútím-
inn þekkir ekki lengur þá hluti sem mynd-
uðu ramma utan um líf forfeðra okkar, hluti
sem mynduðu notalegt umhverfi sem gerði
þeim kleift að miðla mannhyggju og hlýju
frá einni kynslóð til annarrar. Fólk nú á
tímum kannast ekki lengur við fyrirbæri
eins og brunnur, tum, hús, epli, öm sem
hnitar hringi. Við emm umkringd gildrum
sem þrengja miskunnarlaust að okkur.
Það er leitt til þess að vita, og það hefur
heldur skemmt fyrir, að Rilke og síðar
Heidegger skuli hafa kallað þessa tilhneig-
ingu til skrums og sýndarmennsku því
vafasama og villandi nafni „ameríkan-
isma“. Það varð til þess að menn bitu það í
sig að þau vandamál í Evrópu sem tengdust
„endalokum sögunnar“ ættu rætur sínar að
rekja til annarrar heimsálfu og annars konar
menningar. Staðreyndin er hins vegar sú að
hugtakið „endalok sögunnar" er algerlega
og að öllu leyti evrópskt. Evrópa er fráleitt
undir sterkum áhrifum frá Ameríku, heldur
er Evrópa rétt eins og Ameríka og Japan,
komin á lokastig „endaloka sögunnar".
Nietzsche benti réttilega á þá staðreynd
að der Schauspieler léki lykilhlutverkið í
samtímanum, nú við „endalok sögunnar“
(Hin glöðu vísindi). Það væri misskilningur
að þýða þetta hugtak með orðinu ,,leikari“.
Schauspieler er sá maður sem kemur fram
opinberlega, og allt sem hann gerir er ætlað
fjöldanum. Schauspieler er opinber per-
sóna sem heldur áhorfendum sínum og
áheyrendum föngnum, hann er ætíð mið-
punktur allrar athygli og býr svo um hnút-
ana að aldrei slakni á athyglinni, enda krefst
hann þess að allir horfi á hann og klappi
honum lof í lófa. Schauspieler er maður
augnabliksins og meistari núsins. Allt sem
42
TMM 1993:4
J