Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 40

asta degi? Athugasemdir sem þessar stafa
af misskilningi. Hegel neitaði því aldrei að
breytingar gerðust og þróun ætti sér stað,
hann benti einfaldlega á þá staðreynd að
það sem mestu máli skipti hefði þegar gerst
og að það sem á eftir kæmi myndi einungis
þróa áfram, breikka og styrkja betur það
kerfí sem þegar væri búið að koma á. Gerist
þá ekkert nýtt? Svo sannarlega, því að
merking hugmyndarinnar „endalok sög-
unnar“ byggist nú á því að það er alltaf
eitthvað nýtt að gerast, það nýjasta ryður
því næstnýjasta strax úr vegi, hið nýja lítur
dagsins ljós og er umsvifalaust rutt úr vegi,
fyrir einhverju enn nýrra og úreldist þar
með, en í þessum endalausa straumi nýj-
unga gerist ekkert nýtt, það nýja, rétt eins
og það nýjasta, er gersamlega steindautt og
ómarkvisst rétt eins og það sem á undan
kom. Kjarni nútímasögunnar og ,,lok“
hennar felast í því að ofvöxtur er hlaupinn
í aukaatriðin, menn eru hættir að greina
kjamann frá hisminu, hismið er orðið að
kjarna og öfugt: fólk er sífellt á harðahlaup-
um á eftir því sem ekkert er, eltist í sífellu
við aukaatriði en lætur aðalatriðin gersam-
lega framhjá sér fara.
Hvert tímabil einkennist af sambandi
fólks við raunveruleikann og þar með við
sjálft sig. Það er þetta mikilvæga samband
sem myndar viðmið (paradigme) tiltekins
tímabils. Viðmið fornmenningarinnar var
tetrarchys, fjóreining sem samanstóð af
mönnum, guðum, jörðu og himni, en á
þessum fjórum þáttum hvíldu svo Polis,
heimspekin, byggingarlistin og ljóðlistin.
Viðmið kristninnar snýst um samband
mannsins við guð, uppsprettu hugmynda
sem hafa alið af sér bænahús, dómkirkjur,
gregoríska helgisöngva, málverk og högg-
myndir. Viðmið nútímans er uppgangur
mannsins sem er að brjótast úr trúarlegum
og tímalegum hlekkjum miðaldanna og
beitir öllu viti sínu og hæfileikum í eigin
þágu. En þessi maður er ekki einungis að
brjótast til frelsis, heldur reynir hann af
fremsta megni að ná valdi yfir náttúrunni.
Þessi tvíhyggja mannsins, að reyna í senn
að öðlast frelsi og ná valdi yfir náttúrunni,
er vitaskuld stórhættuleg. Nútímamaðurinn
hefur raunveruleikann á valdi sínu, hann
breytir honum í nreðfærilegan og handhæg-
an raunveruleika þegar hann býr til áhöld,
tæki, tól, en einkum þó þegar hann býr til
heilu vísinda-, tækni- og hagkerfin. Slrk
kerfi framleiða heil ósköp af gerviþörfum,
upplýsingum og nautnum. Nútíminn ein-
kennist af vexti, auknum hagvexti og verð-
mætasköpun, allt miðast við að slá öllu við,
komast lengra en allt annað — með öðrum
orðum, ná út yfir allan þjófabálk. Nútíma-
kerfið byggist á stöðugum breytingum þar
sem raunveruleikanum er breytt í raunveru-
leika sem maður getur reiknað út og hag-
rætt að vild. En þetta kerfi hefur einnig
þann merkilega kost að geta breytt jafnvel
mönnunum. Nútímamaðurinn sem í upp-
hafi, á tímum Descartes, Diderots, Mozarts
og Kants, skynjaði og hugsaði baráttu sína
gegn yfirvöldum hverskonar sem útþenslu
og upplýsingu (Auf-klárung), leið og lifði
samkvæmt því að hann væri hetja sem gekk
óhikað í áttina til frelsis, er sífellt að verða
háðari eigin sköpunarverki, kerfinu sem
skapar auðæfi sem ekki eru sambærileg við
neitt annað. Þá gerist hið óhjákvæmilega:
nútíminn er tími hinnar hamslausu, algeru
huglægni og maðurinn sem áður var aðal-
atriðið flækist sífellt fastar í einhvers konar
framleiðslunet, verður loks fangi þess og
algerlega upp á það kominn. Þannig hafa
orðið endaskipti á hlutunum: kerfið sem var

38
TMM 1993:4