Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 80

stærð heldur háðar viðbrögðum og túlkun
lesandans. Slík „tilvitnun“ — ítreka ber að
það hugtak er notað í víðari merkingu en
alla jafna — er nefnd „intertext" á erlend-
um málum og ég kýs að kalla hana einfald-
lega „tengdatexta“. Með því er jafnframt
lögð áhersla á muninn á „föðurtexta“
áhrifarýninnar og þeim mægðum (stöðu
,,tengdaforeldra“) sem felast í textatengsl-
um er lúta jafnframt að lesandanum —
mismunandi lesendur geta séð ólíka
tengdatexta í sama verki án þess að einn
hafi réttar fyrir sér en annar. Einhver bendir
nú kannski á að hið sama gildi um vísun (e.
„allusion") og spyr hvort þörf sé á nýju
hugtaki til að fjalla um samband texta. Vís-
unum sé oftar en ekki ætlað að vekja athygli
lesanda á hliðstœðu í öðru verki. Texta-
tengsl taka vissulega til vísana, en þau eru
víðara hugtak, eins og ég kem að hér á eftir.
Jafnframt væri þetta léttvægt hugtak ef við
létum það taka til mjög almennra einkenna
sem verk eiga sameiginleg, til dæmis að
flokkast undir sömu bókmenntategund eða
fást við svipað viðfangsefni. Markmið mitt
er ekki síst að kanna hvort gagnlegt sé að
eiga hugtak þarna á milli — hugtak sem
tekur til virks merkingarsambands texta
sem lesandi ber á einhver hátt saman (og
vert er að leggja áherslu á að „samanburð"
ber hér ekki að skilja sem gæðamat heldur
sem könnun hliðstæðna og annarra tengsla
er sjá má með verkum).
IV
Könnun textatengsla er túlkimaraðferð og
gera verður ákveðinn greinarmun á þeim og
rittengslum. Þegar rannsökuð eru rittengsl
í t.d. íslenskum fombókmenntum er leitast
við að staðfesta aldursröð verka og hand-
rita. Hinsvegar er hægt að kanna tengsl,
sem túlkandi sér milli ákveðinna texta, án
þess að ljóst sé hvor sé eldri og hafi hugs-
anlega mótað tilurð hins. Á hinn bóginn má
líka segja að rittengsl séu eitt afbrigði texta-
tengsla, sem í víðasta skilningi geta verið
jafn fjölbreytileg og sambönd texta em
ólík. Rannsóknir á textatengslum beinast
þó oftast að sambandi verks við tengdatexta
sem er sögulegur undanfari þess.
Þýðingar geta þannig skoðast sem ein
gerð textatengsla og þær em auðvitað til í
ýmsum myndum, mismunandi frjálsleg-
um. Fyrir kemur einnig að frumsamið verk
reynist við nánari aðgæslu að verulegum
hluta byggt á lauslegri þýðingu erlendra
texta, þó að sköpunarstarf höfundarins geti
verið jafnmerkilegt og ella.8 Ýmis verk em
eftirlíkingar eða endursagnir annarra verka
(þótt slík ritstörf hafi oft þótt léttvæg iðja á
öld frumleikans) og í ýmsum tilvikum hlýt-
ur ritstuldur að geta talist dæmi um texta-
tengsl ef ránsfengurinn hafnar í nýju
verksamhengi. Eins má nefna að verk sem
skopstælir annað verk myndar við það sterk
textatengsl. Otalmörg verk em að einhverju
leyti ,,tilbrigði“ við eldri verk, gjarnan þá
þekkt klassísk verk, eða nýta sér formgerð-
arþætti þeirra í eigin þágu (sbr. hvemig
Joyce notar Ódysseifsk\’iðu í Ulysses).
Slíkir textar hafa stundum verið nefndir
„undirtextar" (e. ,,subtext“) í þeim verkum
sem nýta sér þá. Stundum má raunar segja
að viss verk verði heilmiklir „fastapunkt-
ar“ og viðmiðunartextar í einstökum bók-
menntakerfum, eins og Ódysseifskviða
hefur orðið á Vesturlöndum eða nokkrar
Islendingasögur, ljóð Jónasar Hallgríms-
sonar og skáldsögur Laxness hér á landi.
Iðulega má sjá í skáldverkum viðbrögð
78
TMM 1993:4