Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 54

einstaklingum og þess sem gerir það að
verkum að hægt er að flokka þá saman. Til
dæmis greindi hann í sundur hinn einstaka
mann og það sem gerir hann að manni þ.e.
hið almenna hugtak maður eða mennska.
Deiluefni guðfræðinganna var hvort al-
mennu hugtökin ættu sér sjálfstæða tilvist
sambærilega við tilvist einstaklinganna.
Þeir skiptust í tvo hópa, raunhyggjumenn
eða realista, sem triíðu á sjálfstæða tilveru
almennu hugtakanna og nafnhyggjumenn
eða nómínalista, sem trúðu því að hugtökin
væru aðeins aðferð manna til að skilja veru-
leikann sem einungis saman stendur af ein-
stökum hlutum.
Vilhjálmur frá Ockham var helsti fulltrúi
nafnhyggjunnar. Um hann má fræðast tals-
vert í grein sem Eyjólfur Kjalar Emilsson
birti fyrir nokkrum árum í TMM (85:2).
Hugmyndir þessa merka heimspekings
virðast hafa haft mikla þýðingu fyrir þróun
vestrænnar hugsunar, þar sem þær voru
áfangi á leiðinni frá aristótelískri guðfræði
miðalda, eða skólaspekinni, sem reyndi að
fella alla þekkingu mannsins í eitt kerfi þar
sem guðfræði skipaði öndvegi og veitti
svör við öllu. Með því að hafna tilveru
almennra hugtaka nema sem orða og gera
ráð fyrir að aðeins séu til einstaklingar og
einstakir hlutir og að eiginleikar þeirra séu
einstakir líka, var Ockham að gera beina
skynjun á veruleikanum að grundvelli
þekkingar en ekki skynjun á eiginleikunum
eins og fyrirrennarar hans.
Það kann að virðast einkennilegt við
fyrstu sýn, en fyrir Ockham vakti að sýna
meðbræðrum sínum að hugmyndin um
sjálfstæða tilvist almennu hugtakanna eða
eiginleikanna væri andstæð trúnni á Guð,
því að með henni væri gert ráð fyrir því að
Guð væri fjötraður af þeim reglum sem
hann setti heiminum sjálfur. Ockham gerði
aftur á móti ráð fyrir almáttugum Guði sem
væri frjáls til að breyta þeim reglum sem
hann setti heiminum. Þetta viðhorf kemur
víða fram í verkum Rabelais m.a. þar sem
sagt er frá fæðingu Gargantúa. Móðir hans
gengur með hann í ellefu mánuði og að
lokum fæðist hann í gegnum eyrað en þá
segir Rabelais að það sé hægt því „Guði er
ekkert ómáttugt“ (bls. 30) en hugmynd
þessi kemur nánast beint frá Ockham.
Af þessu leiðir einnig að spádómar stríða
gegn hugmyndinni um frjálsan Guð. Ef
eitthvað er ákveðið fyrir fram þá er Guð
ekki frjáls til að breyta því, en gagnrýni á
spádóma kemur víða fyrir í bókum Rabe-
lais eins og fyrr hefur verið getið.
Það skiptir máli í þessu sambandi að
Rabelais er vísindamaður á mælikvarða
síns tíma. Samning tröllasagna var á engan
hátt aðalstarf hans. Hann var læknir, kenndi
læknisfræði og gaf út skýringar og þýðing-
ar á verkum forngrísku læknanna Hippó-
kratesar og Galenosar, en verk þeirra voru
að berast til Vesturlanda á hans dögum.
Þetta er athyglisvert vegna þess að hug-
myndir Ockhams leggja grunninn að nú-
tímavísindum. Eins og aðrir skólaspek-
ingar gerði hann ráð fyrir því að þekking
yrði fyrst og fremst til við að skoða hinn
efnislega veruleika en ólíkt þeim þá taldi
hann ekki að eiginleikarnir sem uppgötvuð-
ust þannig og væm fyrirbæmm í heiminum
sameiginlegir ættu sér sjálfstæða tilvist.
Sjálfstætt eðli hlutanna er ekki til, aðeins
einstakir eiginleikar hinna einstöku hluta
sem gera okkur þó kleift að flokka þá sam-
an.
Afraksturinn var mun sveigjanlegri
heimsmynd. Sem dæmi má taka að þó allir
menn sem maður rekst á, eða hefur spumir
A
52
TMM 1993:4