Tímarit Máls og menningar - 01.12.1993, Blaðsíða 81

eða andsvör við einstökum öðrum textum;
stundum sjást þess merki að ljóð eða önnur
skáldverk fara í saumana á eldri textum til
að endurmeta mynd þeirra af veruleikan-
um. Ég vænti þess til dæmis að skáldsög-
umar Dalafólk eftir Huldu og Sturla í
Vogum eftir Guðmund Hagalín megi skoð-
ast sem viðbrögð við Sjálfstœðu fólki Hall-
dórs Laxness. Tvö eða fleiri verk geta
einmitt tengst í gegnum verk sem er sam-
eiginlegur tengdatexti þeirra. Skáldverk
geta svo jafnvel tekið önnur verk til beinnar
og ítarlegrar umfjöllunar; þannig er skáld-
saga Christophs Ransmayr, Hinsti heimur
(sem Kristján Amason þýddi á íslensku)
mögnuð ,,útlegging“ á Ummyndunum,
meginverki rómverska skáldsins Óvíds.
Iðulega vísa skáldverk til annarra verka, en
láta lesanda eftir að útfæra eða rekja tengsl
verkanna að öðru leyti. Sem dæmi um slíka
sporrakningu má nefna nýbirta grein Svövu
Jakobsdóttur um ,,Grasaferð“ Jónasar
Hallgrímssonar, þar sem hún fjallar m.a.
um tengsl sögunnar við Paradísar missi
Miltons í þýðingu Jóns Þorlákssonar.9
Vísanir opna lesanda túlkunarleið, en oft
getur verið um textatengsl að ræða þótt
skáldverkið geri það ekki beinlínis opin-
skátt. Þá hvílir enn meir á túlkun og rök-
semdafærslu lesandans, og svo getur farið
að textatengslin eigi sér fyrst og fremst stað
í túlkun hans, eins og áður var vikið að;
myndu sumir telja að slíkt heyrði undir svið
viðtökufræðinnar — þ.e. rannsókna á stöðu
lesandans í verkunum — fremur en tengsl
milli verkanna sjálfra.
í því sambandi ber þó að gæta þess að
með textatengslum er einmitt lögð áhersla
á höfundinn sem lesanda. I öllum þeim
dæmum sem rakin voru hér að framan hvíl-
ir textinn á lestri annarra verka. Höfundur-
inn les áður en hann skrifar, og í skrifunum
vinnur hann úr eða bregst á einhvem hátt
við þessum lestri sínum. Skrifin felast í
skapandi tengingum tilvitnana, svo notað
sé hugtak sem ég sótti áður til Kristevu og
Barthes. Franskur kollegi þeirra, Jacques
Derrida, hefur einnig lagt áherslu á tungu-
málið sem tilvitnun; engin boðskipti em
hugsanleg nema hægt sé að endurtaka þau
eða vitna til þeirra. Að taka orðræðu úr
einhverju samhengi og nota hana að nýju
annars staðar er því engin brenglun heldur
beinlínis það sem fólk er alltaf að gera,
hvort sem það er að spjalla saman eða skrifa
skáldverk.10
Skáldverk byggja að sjálfsögðu ekki ein-
göngu á tilvitnunum í önnur skáldverk og á
samspili við þau; hvað með þann umheim
sem verkið lýsir og vísar til? En kannski er
ekki fráleitt að með textatengslum megi
skýra betur en ella það samband skáldverks
við ,,veruleikann“ sem vafist hefur fyrir
flestum kenningasmiðum bókmenntafræð-
innar (rétt eins og í öðmm listgreinum).
Táknfræðilega er hægt að líta svo á að við
nálgumst hinn sögulega og hlutræna veru-
leika einatt sem tilvitnun; skáldleg orðræða
er fyrst og fremst skapandi vinna með
textatengsl sem öll samfélagsleg skipan
reynist hvíla á. Ekki er beinlínis hægt að
segja að veruleikinn sé tilvitnun — þótt þá
ályktun mætti draga af ýmiskonar málnotk-
un í samfélaginu — en þekking manna og
hugmyndaforði er óneitanlega einskonar
safn tilvitnana.
Nú mætti halda að ritgerð þessi væri að
því komin að galopnast út á víðan völl
einhverskonar alheimstexta. Ég mun þó
senn koma úr þessari hringferð aftur að
tengslum þeirra tveggja skáldverka sem
rætt var um í upphafi. En fyrst má velta því
TMM 1993:4
79