Tímarit Máls og menningar - 01.03.1998, Síða 46

BIRNA BJARNADÚTTIR
illa á loít. Það er heldur ekki nóg að sækjast frekar eftir því sem er göfugt en
ánægjulegt, bætir Plótínos við. í örvæntingu fellur fólk aftur í farveg efnis,
þann sem það vildi losna úr. En hvernig, spyr Plótínos, heldur maður þangað
sem fegurðina sjálfa er að finna, á þennan stað raunveruleikans, þangað sem
maður á heima? Til þess þarf maður að elska hugsunina og búa af náttúr-
unnar hendi yfír viljanum til hugsunar: Vígður þjáningu ástar, leitar maður
í fegurð sálar. Síðan rís maður upp í elsku sálarinnar og þaðan áfram hvað
sem á vegi manns verður þar til því besta er náð. Á þeim stað og í því sem
Plótínos kallar lögmál huglægni, eygir maður reynsluna af sjálfsprottinni
fegurð. Og það er í henni sem ósefandi þjáningin finnur loks hvíld.5
Slík er svimandi leit Plótínosar að ósvikinni tilvist. Hér verður þó ekki
fjallað frekar um hana, heldur spurt um reynslu annarra af þeirri fegurð sem
verður til með þátttöku manns, þeirra sem spyrja í anda Plótínosar um
hreyfinguna frá ánægju (hrifningu) til andúðar, ítök hreyfmgarinnar fyrir
anda og tilfmningar og hvernig þátttakan tekur á sig mynd þjáningar ástar:
Hvert er samband manns og fegurðar? Hvernig elskar maður í fegurð sem
fengin er að láni? Hvernig leita ég að fegurð sem er frjáls undan fláræði
skynjunarinnar? Allt eru þetta spurningar í anda Plótínosar.
Játningar Ágústínusar, svo fornt dæmi sé tekið, geyma spurningar af þessu
tagi, bókin sem heimspekingurinn Wittgenstein segir hugsanlega alvarleg-
ustu bók allra tíma. í Játningunum má enda lesa um alvöru þátttöku, en líkt
og Plótínos heldur Ágústínus þangað sem hann á heima, á vit raunveruleik-
ans. Þar tekur fegurðarþráin sér bólstað í skýlausri meðvitund um fláræði
skynjunarinnar og frá platónsku sjónarhorni verður vart lengra komist, vilji
maður leita að fegurð. En frá kristnu sjónarhorni, þeirri kenningu sem boðar
trú á ábyrgð manns í ástinni, kann Ágústínus að unna reynslu hugarins úr
hófi fram: Þegar kemur að einu helsta boðorði kristni er Ágústínus á
flæðiskeri staddur, eða hvernig fær hann elskað náungann eins og sjálfan sig
finni hann sjálfúm sér (ást sinni) stað í vitneskjunni um eigið fláræði? Ólíkt
Plótínosi fær Ágústínus þó ekki lifað reynslu hugarins einn með sjálfum sér.
Svo er erfðasyndinni fyrir að þakka, þessu hnífsblaði í huganum sem brýnir
í vöku jafnt sem svefhi ósefandi þjáningu Ágústínusar þar til hjarta hans og
hugur eiga allt sitt undir guði. Fegurðarþráin verður heilög sem og allt hans
innra líf og hafi hugmyndir Plótínosar markað djúp spor í vestræna menn-
ingu, getur kenning Ágústínusar um heilagleika innra lífs talist jafh afdrifa-
rík.
Hér á eftir verður fjallað nánar um þennan margslungna vef platónskra
og kristinna hugmynda í frásögn af raunveruleika innra lífs. í því efni væri
freistandi að kalla til tvo seinni tíma hugsuði, þá Kierkegaard og Nietzsche,
en báðir eru þeir sagðir arftakar Ágústínusar í hugsun. Heimspekingurinn
36
TMM 1998:1