Dagblaðið Vísir - DV - 30.05.2014, Blaðsíða 33

Helgarblað 30. maí –2. júní 2014 Fólk Viðtal 33
„Enginn veit hvort
hann fær annan dag“
norður slóðir væru athyglisvert svæði
og líklegt til mikilla breytinga og um-
brota. Hann skrifaði litla grein á þeim
tíma um Ísland, Færeyjar og Græn-
land.
Hann þótti líka óhefðbundinn
seinna þegar hann var kjörinn á
þing 1978 og tók höndum saman við
stjórnarandstöðuna í deilu Íslendinga
við Norðmenn um Jan Mayen-svæð-
ið og loðnuveiðar á þeim slóðum.
„Ásamt ýmsum góðum mönnum,
meðal annarra Eyjólfi Konráði Jóns-
syni, gerði ég mér grein fyrir því að
sú deila ætti að snúast um meira en
loðnu. Norðmenn væru greinilega
ekki síður að huga að auðlindum á
hafsbotni, jafnvel frekar en fiskistofn-
unum sem syntu á þessu svæði. Þótt
ég væri stjórnarþingmaður á þessum
árum tók ég höndum saman við ýmsa
í stjórnarandstöðunni til að koma í
veg fyrir tilraunir sem voru gerðar til
þess að gera samninga á forsendum
Norðmanna. Þessari lotu lauk svo
með Jan Mayen-samningnum sem
nýtist okkur í dag.“
Óvanalegt nýársávarp
Þegar Ólafur Ragnar var kosinn for-
seti árið 1996 fór hann á ný að leiða
hugann að norðurslóðum.
„Áratugina á undan fólust annir
mínir í innanríkis- og efnahagsmál-
um á vettvangi stjórnmálanna. Þegar
ég var kosinn forseti fór ég að huga
meira að framtíðarstöðu Íslands,
hvaða breytingar það væru sem við
þyrftum helst að búa okkur und-
ir þegar horft væri til næstu áratuga.
Þá staðnæmdist ég annars vegar við
loftslagsbreytingar, sem þá voru ekki
ofarlega á baugi, og við líklega þróun
norðurslóða.
Á öðru ári mínu í embætti lagði
ég töluverða áherslu á þetta hvort
tveggja. Í nýársávarpinu 1. janúar
1998 fjallað ég um lofts-
lagsbreytingarnar, eink-
um þær hættur sem gætu
verið samfara breytingum
á Golfstraumnum.“
Gerir sitt besta á
hverri stundu
Þetta sama ár varð Ólafur
Ragnar fyrir miklu áfalli
í einkalífi sínu þegar
eigin kona hans, Guðrún
Katrín, lést úr hvítblæði.
Þegar blaðamaður spyr
hann hvort hann muni
halda áfram vinnu við
málefni norðurslóða
þegar hann lætur af
embætti segist hann
ekki hugsa á þann
máta um framtíðina.
Það hafi hann ekki
gert síðan Guðrún
Katrín lést.
„Eitt af því sem
veikindi Guðrúnar
Katrínar kenndu
mér á sínum tíma var
að það er fánýtt að
gera plön langt fram
í tímann. Við getum
allt í einu á laugar-
dagsmorgni fengið
tilkynningu um veik-
indi eða erfiðleika
sem öllu breyta. Þessi
reynsla hafði djúp-
stæð áhrif á mig. Áður
hafði ég, eins og flest-
ir, oft verið með áætlanir og fram-
tíðarplön. Þessi lífsreynsla kenndi
mér það sem indverskur vinur minn
sagði mér síðar að væri gömul ind-
versk speki: Að gera sitt besta á hverri
stundu í krafti þess að hver dagur sé
dýrmætur. Enginn veit hvort hann
fær annan dag. Þess vegna reyni ég að
gera mitt besta á hverjum degi meðan
mér endist tími og heilsa.
Málefni norðurslóða eru verk-
efni sem ég get sinnt hvort sem ég
gegni embætti forseta eða ekki,“ svar-
ar hann aðspurður. „Það er í sjálfu sér
ekkert að því. Ég hef átt svo margvís-
lega aðkomu að þessum málum þó
að það hafi hjálpað að gegna þessu
embætti.
Það er ekki lengur aðalatriðið.
Mikilvægast er að þjóðin samein-
ist um verkefnin á norðurslóðum,
byggi framgöngu okkar á einingu Ís-
lendinga, bæði nú og um ókomna
framtíð. Þar er einróma ályktun Al-
þingis fyrir þremur árum mikilvægur
grundvöllur,“ segir hann og við grípum
niður í atburðarásina árið 1998 þegar
hann fylgdi eftir nýársræðu sinni með
því að leggja til samvinnu fræðasamfé-
lagsins um málefni norðurslóða.
Ákall um samvinnu
„Mér var boðið í september 1998 að
flytja hátíðarfyrirlestur á 20 ára af-
mæli Háskóla Lapplands í Rovaniemi
í Finnlandi. Ég lagði töluverða vinnu í
þennan fyrirlestur og varð meginefni
hans að hvetja fræðasamfélag, vís-
indamenn, háskóla á norðurslóðum,
sérstaklega á Norðurlöndum, til að
sinna þessum málum meira og efla
samvinnu sína á þessu sviði.
Ég byggði þessar hugmyndir á
reynslu minni sem ungur stjórn-
málafræðingur meira en 20 árum
áður þegar ég tók þátt í evrópskri
samvinnu stjórnmálafræðinga sem
bar heitið European Consortium of
Political Research.
Tillagan var að mynda hliðstæðan
vettvang varðandi norðurslóð-
ir, og þeir í Rovaniemi tóku þess-
um hugmyndum vel. Það leiddi til
þess að Rannsóknarþing norðursins
var stofnað og hélt sitt fyrsta þing á
Akur eyri og Bessastöðum árið 2000.
Það þróaðist svo í laustengt banda-
lag fræðimanna, vísindamanna og
forystumanna í svæðisstjórnum á
norður slóðum, með sérstakri áherslu
á þátttöku ungra vísindamanna og
nemenda við háskóla sem vilja sér-
hæfa sig í málefnum norðurslóða.“
Fyrrverandi ráðherra
Nixons bankar upp á
Ólafur Ragnar segir að þessi sam-
vinna hafi skapað margvísleg tengsl
og rifjar upp í því sambandi kynni sín
af merkum forystumanni í Alaska og
fyrrverandi innanríkisráðherra í ríkis-
stjórn Nixons, Walter Hickel, sem
oftast var kallaður Wally. Hann var
orðinn rúmlega áttræður þegar kynni
tókust með honum og Ólafi Ragnari.
Þá birtist Wally á Bessastöðum einn
daginn og vildi fá að hitta þennan
forseta sem hafði áhuga á málefnum
norðurslóða.
Óvenjulegt tvíeyki á ferð
„Hann bauð mér að koma til Alaska
á ráðstefnur og málþing um norð-
urslóðir og það leiddi til náinn-
ar samvinnu okkar á næstu árum. Í
krafti tengsla Wallys fórum við með-
al annars saman til Washington
til að ræða við ýmsa þingmenn og
áhrifamenn um norðurslóðir. Átt-
um til dæmis mjög skemmtilegan
fund með Hillary Clinton þegar hún
var öldungadeildarþingmaður. Við
vorum kannski óvenjulegt tvíeyki,
forseti Íslands og fyrrverandi innan-
ríkisráðherra úr ríkisstjórn Nixons
og ríkis stjóri Alaska. En Wally var
auðvitað einstakur maður
með óvenjulegar hugsjónir af
repúblikana að vera, gagntek-
inn af þeirri grundvallarhug-
mynd að mikill meirihluti jarð-
ar væri í sameign þjóða og
mannkyns, aðeins lítill hluti
væri í einkaeign,“ segir Ólafur
Ragnar kankvís. „Hann skrifaði
merkilega bók um þessa sýn,
The Global Commons, eða Al-
menningar jarðarbúa.“ Fyrir þá
sem ekki þekkja til Wallys eða
Walters Josephs Hickel,
sem lést árið 2010, þá
var hann annar og átt-
undi ríkisstjóri Alaska. Í
fyrri ríkisstjóratíð sinni
lét hann af embætti til
þess að gegna stöðu inn-
anríkisráðherra í ríkis-
stjórn Nixons. Hickel er
sagður hafa neitað til-
nefningunni í fyrstu en
samþykkt hana að lok-
um. Í ráðherratíð sinni
lagði hann áherslu á
umhverfismál og laga-
setningu sem skikkaði
olíufyrirtæki til að gæta
betur að ábyrgð gagn-
vart umhverfinu.
Hröð atburðarás
Forseti Íslands og
Wally áttu það sam-
eiginlegt að hafa áhuga á málefnum
norðurslóða. Ólafur Ragnar segir þá
félaga samt ekki hafa getað séð fyrir
hve hröð þróunin myndi verða.
„Fyrir fimmtán árum töldu menn
að sú atburðarás, sem á sér stað í dag,
yrði kannski á dagskrá um miðja 21.
öldina. Ef einhver hefði sagt okkur
Wally, þegar við hittumst fyrst, að árið
2013 myndi forstjóri stærsta skipa-
félags Kína og reyndar heimsins alls
gera sér sérstaka ferð til Íslands til
þess að lýsa reynslunni af fyrstu ferð
gámaskips frá Kína til Rotterdam,
hefðum við ekki trúað því.
Og ef einhver hefði sagt mér, jafn-
vel fyrir stuttu síðan, að nýr sendi-
herra Suður-Kóreu gagnvart Íslandi,
sem afhenti trúnaðarbréf sitt hér á
Bessastöðum fyrir tveimur vikum,
myndi lýsa því að Kórea hefði í desem-
ber samþykkt sérstaka aðgerðaáætlun
vegna norðurslóða og að norðurslóðir
væru meðal 20 helstu stefnumála hins
nýja forseta Suður-Kóreu, hefðu slík
tíðindi komið á óvart.“
Ísland í miðri hringrásinni
Ólafur Ragnar áréttar að mikilvægt
sé að Íslendingar átti sig á hve hröð
þróun mála er á norðurslóðum og
hvernig framtíð norðurslóða sé nú
orðið mikilvægt dagskrárefni helstu
forysturíkja heims. „Með ákvörðun
Norðurskautsráðsins í fyrra hafa
orðið afgerandi og söguleg þáttaskil.
Meira en helmingur G20-ríkjanna
svokölluðu á nú aðild að stefnumót-
un og framtíðarþróun norðursins.
G20-ríkin er samheiti yfir helstu
efnahagsríki veraldar, þar á meðal öll
forysturíki Evrópu og Asíu.
Ísland er nú komið í miðju þessara
breytinga, í landfræðilega lykilstöðu
hvað efnahagslega og stjórnmála-
lega þróun svæðisins varðar. Þessi
breyting hefur gerst mun hraðar en
helstu kunnáttumenn hefðu get-
að spáð fyrir um í upphafi þessarar
aldar.“
Snjódrekinn á ferð
Hann nefnir að það séu svipaðar
ástæður fyrir því hvers vegna Suður-
Kórea, Singapúr, Japan og Kína hafi
áhuga á norðurslóðum.
„Þessar þjóðir í Asíu eru í for-
ystu siglinga og flutninga í veröldinni
og meðal helstu áhrifaaðila í efna-
hagskerfi heimsins.
Þær gera sér grein fyrir því að
bráðnun íssins á norðurslóðum mun
hafa í för með sér miklar breytingar á
flutningaleiðum, jafnvel þótt norður-
leiðin verði bara opin þrjá til fjóra
mánuði á ári. Hún tekur 10 dög-
um skemmri tíma og sparar í elds-
neyti, olíu og kostnaði. Þessar þjóðir
leggja líka mikla áherslu á rannsókn-
ir á norðurslóðum með uppbyggingu
vísindastofnana. Þær rannsóknir hafa
leitt í ljós að hröð bráðnun íss á norð-
urslóðum hefur afgerandi áhrif á
veður far í Asíu,“ segir hann og minn-
ist á merkilega ferð Snjódrekans til Ís-
lands.
Ofsaveður í Asíu og
bráðnun á norðurslóðum
„Þetta var í fyrsta sinn sem rann-
sóknarskip frá Heimskautastofn-
un Kína sigldi til Íslands og um borð
voru 60 vísindamenn. Það var merki-
legt að kynnast þessari sveit ungra
vísindamanna og hlusta á lýsingar á
rannsóknum þeirra. Meginverkefnið
var að kanna samhengið á milli ofsa-
veðra og vetrarhörku á stórum svæð-
um í Kína og bráðnunar íssins á norð-
urslóðum. Bráðnun íssins árið 2007
hafði mikil áhrif í Kína og svo kom í
ljós veturinn eftir að þeir höfðu verið
hér að vetrarhörkur og ofsaveður
leiddu á ný til gríðarlegs tjóns í Kína.
Þó að vestrænir fjölmiðlar fjölluðu
ekki mikið um þessar hamfarir, þá var
tjónið í Kína að líkindum meira en af
fellibylnum Sandy sem herjaði á New
York, New Jersey og austurströnd
Bandaríkjanna.
Asíuþjóðirnar hafa séð samhengið
á milli ofsaveðra á þeirra heima-
slóðum og breytinga á ísnum í okkar
heimshluta.“
Gjörbreytt staða
Ólafur Ragnar nefnir að það sé mikil-
vægt fyrir Íslendinga að gera sér grein
fyrir því að þróun á norðurslóðum
geti haft í för með sér breytingar á
samvinnu okkar við aðrar þjóðir.
„Í fyrsta lagi skapar hún nýjan og
traustan grundvöll fyrir frekar þróun
samvinnu Íslands, Grænlands og
Færeyja. Grænland er á stærð við
hálfa Vestur-Evrópu og nágrennið
við Ísland gerir það hagkvæmt fyrir
Grænlendinga að sinna ýmsum verk-
efnum í samstarfi við okkur. Í öðru
lagi breytir hið aukna vægi Íslands í
málefnum norðurslóða og vaxandi
samvinna okkar á því sviði við for-
ysturíki í Evrópu og Asíu stöðu okkar í
norrænni samvinnu, gerir hana sterk-
ari og margþættari en áður. Í þriðja
lagi breytir þetta líka stöðu okkar
gagnvart Bandaríkjunum.“
Ekki lengur tómarúm
Hann segir marga hafa bent rétti-
lega á að á tímum kalda stríðsins hafi
hin landfræðilega lega Íslands skap-
að ákveðna stöðu, herstöðin tengdist
vígbúnaðarkapphlaupi stórveldanna.
„Þegar herstöðinni var svo lokað
voru ýmsir sem héldu því fram að þá
hefði skapast tómarúm; Bandaríkja-
menn hefðu ekki lengur áhuga á Ís-
landi. Hin hraða þróun á norðurslóð-
um hefur gjörbreytt þessari stöðu. Við
sjáum ýmis merki þess.
Ég hef átt fjölmarga fundi með
áhrifamönnum í Bandaríkjunum,
ráðherrum, þingmönnum, vísinda-
mönnum og forystumönnum í at-
vinnulífi um þessi mál bæði á síðustu
mánuðum og árum. Þær samræður
allar sýna að þróunin á norðurslóð-
um hefur skapað nýjan grundvöll
fyrir raunhæfri samvinnu Íslands og
Bandaríkjanna.
Áhugi forystuþjóða eðlilegur
En hvað skyldi okkur bera að varast?
„Það er margt sem ber að varast. En
mikilvægast er að greina þessa stöðu
á raunhæfan hátt, gera sér grein fyr-
ir því að það eru eðlilegar ástæður
fyrir því að forysturíki í efnahagskerfi
heimsins leita eftir þátttöku í málefn-
um norðurslóða, forystuþjóðir í sigl-
ingum og flutningum vilji gæta hags-
muna sinna.
Það er líka eðlilegt að Rússar hafi
áhuga á norðurslóðum enda stór
„Við vorum kannski
óvenjulegt tvíeyki,
forseti Íslands og fyrr­
verandi innanríkisráð­
herra úr ríkisstjórn Nixons.
Á gúmmíbát með Al Gore
Forsetinn ásamt Al Gore í
skoðunarleiðangri um Suður-
skautslandið árið 2012.
Í Síberíu Forsetahjónin við hreindýratjald frum
byggja í Síberíu árið 2003.
Trumbusláttur með frumbyggjum Trumbusláttur með mönn-um af ættbálki frumbyggja á norðvestursvæðum Kanada árið 2004.