Dagblaðið Vísir - DV - 30.01.2015, Blaðsíða 31

Umræða Stjórnmál 31Helgarblað 30. janúar–2. febrúar 2015
„Hrunið bjargaði okkur!“
Hálfgert fávitahæli
Rétt eftir þennan fund í Háskólanum
sá ég í Sjónvarpinu heimildamynd
um Kjartan í Sægreifanum. Eins og
flestir vita er Sægreifinn til húsa fisk-
vinnsluhúsum eða verbúðum niðri
við Suðurbugt Reykjavíkurhafnar,
sem höfðu um hríð staðið niðurnídd
og að miklu leyti tóm þegar Kjartan
hóf þar að matreiða ódýra og góða
humarsúpu fyrir gesti og gangandi.
Með þeim árangri að smám saman
kviknaði líf í öllum húsunum, og nú
er þar skemmtilegt þorp eða sam-
félag með fjölda veitingastaða og
verslana og allt í lífrænu samhengi
við aðra starfsemi í kringum Reykja-
víkurhöfn – hjarta borgarinnar.
Kjartan var spurður í myndinni
hvort ekki hefði verið á döfinni að
rífa þar öll þessi hús þegar hann hóf
þar sinn veitingarekstur og byggja í
staðinn stórhýsi, og þá svaraði hann:
„Jú, en hrunið bjargaði okkur!“ En
þannig er það einmitt með ýmislegt:
Þetta hrun í október 2008 bjargaði á
margan hátt þjóðfélaginu frá hörm-
ungum og mátti í raun varla koma
degi seinna. Samfélagið var að verða
að hálfgerðu fávitahæli; Ísland væri
nú fyrir löngu orðið að einhvers kon-
ar apaplánetu ef þetta hrun hefði
ekki bjargað okkur á síðustu stundu.
Afi allrar þjóðarinnar
Hér var allt vaðandi í peningum
árin fyrir hrun, og það var út-
breidd skoðun, básúnuð af
mektarmönnum, að ástæðan væri
sú að Íslendingar væru öllum öðrum
fremri þegar kæmi að hugkvæmni,
áræði og dirfsku, og það sökum
hetjulegs uppruna okkar og sögu. Á
landinu snerist allt um fáeina auð-
menn sem smám saman voru að
sölsa undir sig öll völd; í bönkum,
fyrirtækjum, fjölmiðlum og jafnvel
skipulagsmálum. Auðmönnum sem
í hina röndina blasti við að væru
hinir verstu plebbar; illa máli farn-
ir, áhugalausir um allt nema rándýrt
smekkleysi. Fljúgandi um á einka-
þotum og þyrlum og siglandi lúxus-
snekkjum og gerandi allt bjánalegt
og dýrt eins og þeim sýndist, undir
gunnfána kjörorðsins „ég á það, og
ég má það!“ Og allt þjóðlífið snerist
um þessa menn. Eitt sinn hringdi
farsíminn hjá mér og blaðamaður
var á línunni; hann var að gera
athugun hjá völdum hópi Íslendinga
á því hvaða auðmaður þeim þætti
flottastur og áhugaverðastur. Mig
langaði mest til að skella á hann með
formælingum, en þar sem þetta var
ungur og geðslegur blaðamaður og
eflaust bara að vinna sitt starf sam-
kvæmt fyrirmælum yfirmanna sagð-
ist ég alúðlega ekki vilja vera með í
þessu. Hann spurði kurteislega hvort
ég hefði ekkert að segja um einhvern
helstu auðjöfranna. Ég sagði: „Jú,
það er svolítið fyndið hvað Björgólfur
Guðmundsson er að verða svona
jólasveinn og afi allrar þjóðarinnar.“
En þá var orðið svo að varla leið dag-
ur án þess hann væri í fjölmiðlum að
afhenda listamönnum eða öðrum
þurfalingum ávísun sem var yfirleitt
svo stór að varla sást í þiggjandann
þarna bak við tékkann við hlið Björg-
ólfs. Lengra varð samtal okkar blaða-
mannsins ekki, en svo kom úttekt-
in á opnu í næsta helgarblaði, þar
var mín setning um afann og jóla-
sveininn, ekki tengd við mig, en ég
hins vegar talinn upp í einhverri tíu-
fimmtán manna álitsgjafa-akadem-
íu um það hvaða auðjöfur landsins
væri flottastur! Maður hefur sjaldan
skammast sín jafn mikið, og dugði
lítt að reyna að fá þetta leiðrétt.
Guðlast um auðkýfinga
Snobb fyrir peningum og merkja-
vöru var þá að verða óþolandi á
landinu; ég man ég heyrði að í einum
af „fínni“ framhaldsskólum í Reykja-
vík væri hæðst að þeim nemend-
um sem ekki kæmu í það minnsta
akandi á BMW í skólann. Fáeinir
auðmenn voru farnir að ráðskast
með skipulagsmál Reykjavíkur svo
að stefndi í hörmungar, og sömu
auðmenn voru farnir að fjármagna
menningarlíf landsmanna á þann
hátt að listamenn máttu passa sig á
hvað þeir segðu eða gerðu með sín-
um verkum ef þeir vildu ekki eiga á
hættu að verða útskúfaðir; frægt er
dæmið um Snorra í Klink og Bank
sem varð uppvís að einhverju þannig
guðlasti um auðkýfinga að honum
var hent á dyr. Enn má nefna tón-
listarhúsið Hörpu, en eins og sumir
muna var einkahlutafélag að byggja
það hús, og sama hlutafélag hefði
síðan átt húsið. Og eigendur þess,
auðmennirnir, gerðu ráð fyrir mikl-
um eigendasvítum í húsinu, með
sána og lúxusvistarverum ( meðal
annars þar sem nú eru Björtuloft.)
En eftir hrun og með nýjum stjórn-
endum breyttist það allt; húsið
varð að eign almennings og hefur
orðið félagsheimili allrar þjóðarinn-
ar – í stað þess að fólk kæmi þang-
að inn með lotningarsvip gesta sem
er hleypt um stundarsakir inn í dýrð
aðalsins.
Hrunið var auðvitað skelfilegt
þegar það gekk yfir og setti mik-
inn óhug að þjóðinni, eins og sást
á fjöldamótmælum og óeirðum og
öllum móral í samfélaginu; vetur-
inn 2008–9 hitti maður næstum
engan sem ekki trúði öðru en að
efnahagslífið væri á síðustu bensín-
dropunum, keyrði í rauninni á því
sem var fyrir í tanknum og ekki síð-
ar en næsta haust yrði allt stopp og
lamað í þjóðfélaginu. Þá var líka
heimskreppa og allir töldu víst að
eignir þrotabúa föllnu bankanna
væru næstum einskis virði; hlutafé
og inneignir í fyrirtækjum og sjóð-
um á heljarþröm. Síðan hefur margt
gerst og það furðu hratt, og í framtíð-
inni munu menn eflaust deila hart
hverjum það sé helst að þakka – póli-
tíkusum og öðrum stjórnendum. Ég
hitti um daginn vin minn sem starfar
og hrærist í alþjóðlegu viðskiptalífi
og spurði hann hverjum við ættum
batann helst að þakka?
Hann sagði að það mætti fyrst
og fremst þakka þeim útlendu
seðlabönkum sem brugðust við
heimskreppunni með botnlausri
peningaprentun og lækkun stýri-
vaxta niður í núll eða neikvæða
– kannski fyrst og fremst banda-
ríska seðlabankanum og svo þeim
evrópska. Með því tókst að halda
efnahagslífinu gangandi og fyrir-
tækjunum lifandi. Og þess vegna
væru þær eignir þrotabúanna sem
fyrir fáum árum voru taldar verð-
lausar núna kannski meira en tvö
þúsund milljarða virði.
Þetta væru hinar frægu eignir
„hrægammasjóðanna“ sem margir
vilja komast með krumlurnar í, til að
bæta hag ríkissjóðs, okkar Íslendinga
almennt. Og kannski bara gott um
það að segja. Það fer þá kannski svo
við stórgræðum á endanum á hrun-
inu? Blessuðu hruninu? n
Björgólfur Guðmundsson
En þá var orðið svo að varla leið
dagur án þess hann væri í fjöl-
miðlum að afhenda listamönnum
eða öðrum þurfalingum ávísun
sem var yfirleitt svo stór að varla
sást í þiggjandann þarna bak við
tékkann við hlið Björgólfs.
„Þetta hrun í
október 2008
bjargaði á margan hátt
þjóðfélaginu frá hörm-
ungum og mátti í raun
varla koma degi seinna.
Samfélagið var að verða
að hálfgerðu fávitahæli;
Ísland væri nú fyrir löngu
orðið að einhverskonar
apaplánetu ef þetta hrun
hefði ekki bjargað okkur á
síðustu stundu. Hannes Hólmsteinn Margir láta Hannes H. Gissurarson fara óstjórnlega í taugarnar á sér og þá vegna skoðana hans, en sjálfur hef ég oft haft gaman af honum.
Kjartan sægreifi Kjartan var spurður í myndinni hvort ekki hefði verið á döfinni að rífa þar öll þessi hús þegar hann hóf þar sinn veitinga-
rekstur og byggja í staðinn stórhýsi, og þá svaraði hann: „Jú, en hrunið bjargaði okkur!“
U
m þessar mundir eru sjö-
tíu ár síðan Sovét herinn
frelsaði Auschwitz úr klóm
nasista. Dagur reiði, dagur
sorgar. Auschwitz er í hug-
um siðaðra manna tákn hinnar
hreinræktuðu villimennsku. Samt
áttu nasistar sér fylgissveina meðal
hámenntaðra manna. Frægastur
þeirra er líklega heimspekingurinn
Martin Heidegger.
Hann gekk í nasistaflokkinn vor-
ið 1933 og varð rektor Freiborgarhá-
skóla. Setningarræðuna endaði
hann með „Heil Hitler!“ Samt töldu
flestir að hann hefði varla verið
hreinræktaður Hitlersinni. Hann
var nemandi Gyðingsins Edmunds
Husserl og margir af helstu nem-
endum hans sjálfs voru af Gyðinga-
ættum. Nægir að nefna heimspek-
inginn fræga Hönnuh Arendt en við
hana átti Heidegger vingott.
Því héldu menn að Heidegger
hefði alltént ekki verið Gyðingahat-
ari, fremur meðreiðarsveinn nas-
ista en eiginlegur nasisti. En nýlega
voru dagbækur Heideggers birt-
ar og kemur þar í ljós að hann var
hreint ekki sneyddur Gyðingahatri.
Hvort heimspeki hans hafi
nasískan þátt skal ósagt látið, um
það deila hinir lærðu. Meginverk
hans, Sein und Zeit (Veran og tím-
inn) er vissulega torskilið en ein-
kennist að mínu mati af mikilli
einstaklingshyggju og andúð á hóp-
mennsku. Að svo miklu leyti sem
nasistar höfðu eiginlega hugmynda-
fræði þá var hún af hóphyggjutagi.
Eitt af kjörorðum nasista var „þú
ert ekkert, þjóð þín allt“ (Du bist
nichts, dein Volk alles). Hvað þetta
varðar var Heidegger alltént öðru-
vísi þenkjandi en velflestir nasistar.
Staðreyndin er sú að þýskir
heimspekingar af ólíkasta tagi
ánetjuðust nasismanum eða urðu
meðreiðarsveinar hans. Sænski
fræðimaðurinn Svante Nordin
bendir á að í þeirra hópi hafi bæði
verið Nietszche-sinnar og Kantverj-
ar en Kant hefur yfirleitt verið frjáls-
lyndur hugsuður.
Þessa nasísku Kantverja var
helst að finna í Þýska heimspekifé-
laginu (Deutsche philosophische
Gesellschaft). Á tólf ára afmæli
félagsins árið 1933 voru nasista-
söngvar sungnir og félagar brýnd-
ir til baráttu fyrir þýskri hughyggju
gegn efnishyggju og öðrum sóða-
skap.
Nicolai Hartmann var ekki
Kantsinni en markaði heimspeki-
stefnu sem gekk í þveröfuga átt við
stefnu Heideggers. Enda þoldu þeir
ekki hvor annan. Samt studdi Hart-
mann Hitler. Nordin segir að nas-
istum hafi verið nokk sama hvers
lags heimspeki menn stunduðu
svo fremi þeir væru af réttum kyn-
þætti og andæfðu ekki stjórninni.
Enda hafi þeir ekki trúað á klára,
ríkisstudda heimspekikreddu
(Nordin (2014): 240–244).
Gagnstætt kommúnistum sem
þoldu enga aðra heimspeki en þá
sem var í samræmi við kreddur
marx-lenínismans. En það gerir
ekki ódrengi nasismans hótinu
skárri. Víkur nú sögunni að einum
af frumherjum greiningarspeki,
rökfræðingnum Gottlob Frege.
Ekki alls fyrir löngu birtust dag-
bækur hans á prenti.
Þar kemur í ljós andúð á Gyðing-
um og lýðræði, mikil dýrkun á þýska
keisaradæminu og lýðræðisóvinin-
um Erich Ludendorff, herforingja
(Frege (1994): 1067–1098).
Eins gott að karlinn Frege skyldi
hrökkva upp af átta árum fyrir
valdatöku nasista. Heimspekikenn-
ingar Heideggers og Freges eru eins
ólíkar og svart og hvítt, samt voru
þeir haldnir sömu andúð á Gyðing-
um og lýðræði.
Spurt er: Voru þessir heimspek-
ingar sem studdu nasismann tæki-
færissinnar og/eða meingallaðir
einstaklingar sem haldnir voru
stjórnlyndi og rasisma? Getur verið
að heimspekikenningar þeirra séu
nasistadekri þeirra óviðkomandi?
Alla vega var Gyðinga- og lýðræðis-
hatur jafn algengt og kvef í Þýska-
landi millistríðsáranna. Um þetta
má hugsa á degi reiði, degi sorgar. n
Heimspekin og Auschwitz
Stefán Snævarr
skrifar
Af blogginu