Bændablaðið - 08.05.2014, Page 36

36 Bændablaðið | Fimmtudagur 8. maí 2014
Lesendabás
Svæðisfjölmiðlun er mikilvæg fyrir
samskipti íbúa, þróun lýðræðis og
sköpun sjálfsmyndar. Aðgangur
að upplýsingum um samfélagið og
möguleiki til þátttöku í umræðum
um þróun þess hafa sérstaklega
verið tilgreind meðal mikilvægra
þátta í lífsgæðum í dreifðari
byggðum. Það skiptir máli að
hafa „eigin rödd“ sem ber á borð
málefni samfélagsins og skapar
samtal um mál sem kannski hafa
litla þýðingu á landsvísu – og koma
ekki til umræðu á þeim vettvangi
– en geta skipt íbúa í ákveðnum
byggðarlögum eða landshlutum
miklu máli.
Styrkur „eigin raddar“ felst
ekki aðeins í fjölda svæðismiðla
heldur ekki síður í gerð þeirra.
Ljósvakamiðlar hafa í þessu
tilliti ákveðið forskot yfir prent-
og netmiðla. Þjónusta starfandi
ljósvakamiðla við landsbyggðina
í samtímanum er hins vegar
mjög takmörkuð. Þeir sinna
upplýsingahlutverki að vissu marki
en litlu sem engu aðhalds- og
umræðuhlutverki og hafa því lítið
vægi fyrir svæðisbundið lýðræði.
Lýðræðishlutverk fjölmiðla
Það er óumdeilt að fjölmiðlar þjóna
hlutverki í lýðræðislegri umræðu.
Hvernig það hlutverk er skilgreint
og hvernig því er best sinnt er hins
vegar umdeildara. Eigi almenningur
að geta myndað sér upplýstar
skoðanir á samfélagsmálum þarf
hann að hafa aðgang að sem
gleggstum upplýsingum um þá
valkosti og þau sjónarmið sem
tengjast hverju viðfangsefni. Í
þeim efnum spila hefðbundnir
fjölmiðlar veigamikið hlutverk,
bæði svokallaðir landsmiðlar (sem
leitast við að þjóna landinu öllu,
t.d. RÚV, Morgunblaðið og DV)
en einnig svæðismiðlar. Þeir skapa
opið rými fyrir upplýsingadreifingu
og umræðu sem er miðlægari en
umræða á samskiptavefjum.
Síðastliðið ár hef ég (á vegum
Háskóla Íslands) stundað rannsókn
á svæðisbundinni fjölmiðlun,
þróun hennar og hlutverki. Sú
rannsókn dregur skýrt fram
mikilvægi svæðisfjölmiðla fyrir
þróun lýðræðis í nærsamfélagi,
ekki síst opinnar umræðu um
sveitarstjórnarmál á landsbyggðinni.
Lýðræði byggist á virkri þátttöku
íbúanna (einkum íbúalýðræði) og
að þeir geti með upplýstum hætti
tekið þátt í að móta tillögur um mál
er varða þá og nærumhverfi þeirra.
Svæðisfjölmiðlun er þó ekki bundin
við dreifbýli, slíka fjölmiðlun má
einnig finna í þéttbýli og eru bæjar-
og hverfisblöð dæmi um slíkt.
Fjölmiðlar þjóna þremur
meginhlutverkum; aðhalds-,
upplýsinga- og umræðuhlutverkum.
Öll skipta þau máli fyrir þróun og
viðhald lýðræðis.
Með nokkurri einföldun má
lýsa muninum á svæðismiðlum
og landsmiðlum með eftirfarandi
hætti: Þeir svæðisbundnu dreifa
upplýsingum innan svæðis og skapa
þar umræðu. Landsmiðlar segja
þeim sem búa utan viðkomandi
svæðis hvað er að gerast þar. Það
hlutverk er vissulega mikilvægt en
gerir lítið fyrir lýðræðislegt samtal
á svæðinu. Þessi skipting er þó ekki
alltaf skýr því hér á landi starfa
landsmiðlar í raun sem svæðismiðlar
fyrir sitt nánasta umhverfi.
Frá almannaþjónustu til
afþreyingar
Samfelld og skipuleg dreifing
upplýsinga, aðhald gagnvart valdi
og opin lýðræðisleg umræða er
nauðsynleg fyrir öll samfélög –
fjölmenn sem fámenn. Hlutverk
fjölmiðla er þar fyrst og síðast að
veita upplýsingar um frambjóðendur
og málefni og vera vettvangur
umræðu. Meðan starfsstöðvar
RÚV á landsbyggðinni stóðu fyrir
svæðisbundnum útsendingum sinntu
þær þessum hlutverkum fyrir sín
svæði. Á vettvangi þeirra var
stofnað til samtals og skoðanaskipta
um ýmis málefni, t.d. skipulags- og
skólamál einstakra byggðarlaga eða
umhverfis- og atvinnumál heils
landsvæðis. Þar skapaðist á tíðum
öflug umræða um samfélagsmál
viðkomandi svæðis, sem hafði mikla
þýðingu fyrir íbúana en takmarkaða
skírskotun út fyrir svæðið.
Þróun í fjölmiðlun hér á landi og
í nágrannalöndunum dregur dám af
aukinni markaðsvæðingu þar sem
skemmtun og afþreying er að ryðja
fræðslu og upplýsingagjöf til hliðar.
Haldi þessi þróun áfram í sömu átt
mun það leiða til einsleitari efnistaka,
þar sem umfjöllun um málefni
sem ekki þykja „skemmtileg“ eða
„söluleg“ – t.d. sveitarstjórnarmál,
félagsleg mál og heilbrigðismál –
lætur undan síga fyrir léttara og
sölulegra efni, þ.m.t. ýmiss konar
vöru- og þjónustukynningar eða
„lífsstílsumfjallanir“.
Þingsályktunartillaga
Það er ekki algildur mælikvarði
á mikilvægi málefna hvort það
sé mat ritstjórna eða einstakra
frétta- og dagskrárgerðarmanna
hvort efnið eigi erindi til allra
landsmanna eður ei. Málefni með
þrönga skírskotun geta haft mikið
gildi fyrir samfélög, en mál með
víða haft litla. Það er því brýn þörf
að skapa sterka vettvanga um allt
land fyrir lýðræðislega umræðu,
fréttamiðlun og upplýsingadreifingu
í nærsamfélagi. Ef fólk hefur ekki
greinargóðar fréttir af heimasvæði
sínu veikir það samfélögin.
Veturinn 2004-2005 var lögð
fram á Alþingi þingsályktunartillaga
þess efnis að kannað yrði
með hvaða hætti (beinum eða
óbeinum) ríkisvaldið gæti stutt við
svæðisbundna fjölmiðla svo þeir
gætu eflt lýðræðislega umræðu á
sínu svæði.
Þrjú meginrök komu fram í
umræðunni til stuðnings tillögunni. Í
fyrsta lagi að svæðisbundnir miðlar
væru mikilvægir fyrir innri umræðu
í samfélögum. Í öðru lagi að styrkja
ætti miðla sem mættu ákveðnum
ritstjórnarlegum kröfum. Og í
þriðja lagi væri svæðisfjölmiðla
þörf sem vettvangs skoðanaskipta
og upplýsingadreifingar vegna
fyrirsjáanlegrar sameiningar
sveitarfélaga og hættu á að með fleiri
íbúum í nýju sveitarfélögunum ykist
fjarlægðin milli íbúa og stjórnsýslu.
Þingsályktunin fór í gegnum
fyrstu umræðu og var að henni
lokinni samþykkt með 46 samhljóða
atkvæðum. Seinni umræðan náði
ekki að fara fram fyrir þinglok og
málið dagaði uppi.
Sveitarfélög og fjölmiðlar
En hvað geta sveitarfélögin gert til
að efla fjölmiðlun og lýðræðislega
umræðu á sínu svæði?
Þau geta ákveðið að styðja
markvisst við svæðisbundna
fjölmiðlun. Í því skyni er mikilvægt
að sveitarfélög komi sér upp
fjölmiðlastefnu. Hún þarf ekki að
vera flókin eða langorð. Gæti t.d.
miðast við tvö meginatriði. Annað
væri almennar siðareglur fyrir
kjörna fulltrúa og embættismenn
sveitarfélaga varðandi umgengni við
fjölmiðla, þar sem leitast væri við
að bæta flæði upplýsinga og girða
fyrir óeðlileg afskipti af fréttum og
umfjöllun. Hitt væri að sveitarfélög
styrki upplýsingadreifingu og
umræðu á sínu svæði með því
að beina auglýsingum (t.d.
um framkvæmdir, reglu- eða
þjónustubreytingar) í fjölmiðla sem
innihalda ritstjórnarefni. Í dag rata
slíkar auglýsingar oftar en ekki í
landsmiðla, sem sinna viðkomandi
sveitarfélagi kannski tilviljunarkennt
eða lítið, eða þær birtast í vikulegum
auglýsingabæklingum sem innihalda
ekkert ritstjórnarefni en hafa góða
dreifingu.
Með fjölmiðlastefnu myndu
sveitarfélögin efla fjölmiðlun á sínu
svæði og uppskera vonandi öflugri
samfélagsumræðu og þátttöku.
Slíkt mætti líka nota til að þrýsta á
ríkið að gefa nærfjölmiðlun meiri
gaum. Það er undarleg staða að
stofnanir ríkisins, t.d. ráðuneyti eða
sýslumannsembætti, styrki ákveðna
landsmiðla með því að beina flestum
sínum auglýsingum til þeirra.
Einkum verður þetta sérkennilegt
varðandi auglýsingar sem eiga við
svæði á landsbyggðinni þar sem
svæðisfjölmiðlar hafa mun meiri
útbreiðslu og lestur.
Sú þróun sem hér er lýst (og
varað er við) gerist hægt en ekki
í stökkum. Vandamálið við slíka
þróun er að oft varar fólk sig
ekki á henni fyrr en hún hefur
gengið svo langt að ekki er aftur
snúið. Standa þarf gegn því að
markaðsvædd afþreying taki yfir
fjölmiðlana meir en orðið er og
ryðji burt umfjöllun og umræðu
um mikilvæg samfélagsmál. Þetta
er stórt hagsmunamál fyrir íslenskt
samfélag.
Hrafnkell Lárusson
sagnfræðingur og verkefnisstjóri
hjá Háskóla Íslands.
Sveitarfélög og svæðisbundin fjölmiðlun
Hrafnkell Lárusson
Hvernig drepast plöntur í svellkali og
hvers vegna berst lykt frá svellunum?
Kalskemmdir hafa á síðustu
áratugum að mestu verið
bundnar við tún bænda, aðallega
á Vestfjörðum, Norðurlandi og
Austurlandi. Nú hafa hins vegar
kalskemmdir orðið talsverðar
á grasflötum íþróttavalla á
höfuðborgarsvæðinu. Þetta
tengist svellalögum sem hafa
verið meiri en venjulega á túnum
og íþróttavöllum. Menn, bæði
til sjávar og sveita hafa fundið
sérkennilega lykt stíga upp þegar
svellin bráðna. Hafa sumir nefnt
þetta rotnunarlykt en ég hef
kallað ilminn kal-lykt. Íslenskar
rannsóknir hafa sýnt hvað gerist
þegar grös drepast undir svellum
og gefur útbreiðsla svellkals í ár
tilefni til að kynna feril svellkals.
Plöntur verða fyrir margs konar
álagi yfir veturinn. Tré verða
helst fyrir frostkali en grös og
annar lággróður skemmist helst
af svellkali. Svellkal hefur verið
algengara í túnum á Íslandi en
víðast annars staðar og skapast það
aðallega af sveiflukenndri veðráttu.
Snjór bráðnar í vetrarhlákum og
krapinn frýs síðan í svell þegar
hlákunni lýkur. Fjölærar plöntur,
eins og flest túngrös, þurfa að
anda yfir veturinn, en öndunin er
hæg vegna lágs hitastigs. Engu að
síður anda þau og öndunin gengur
út á það að þau nota súrefni til að
brenna kolvetnum, orkuforðanum,
sem þau söfnuðu við hörðnun að
hausti og brjóta þennan forða niður
í koltvísýring og vatn. Þetta er líkt
og flestar lífverur, þar á meðal við,
gera við öndun.
Þegar gegnheil svell leggjast yfir
plönturnar gerist þrennt afdrifaríkt.
Í fyrsta lagi nota plönturnar upp
allt súrefni í svellfrosnu umhverfi
sínu. Í öðru lagi verða grösin í
súrefnissnauðu umhverfinu að breyta
hefðbundinni öndun í svonefnda
loftfirrða öndun, en þá myndast
ekki lengur bara koltvísýringur og
vatn heldur einnig etanól og ýmsar
lífrænar sýrur, svo sem mjólkursýra.
Í þriðja lagi getur plantan ekki
losað sig við þessi öndunarefni og
sum þeirra safnast upp í umhverfi
plöntunar allt að eitrunarmörkum.
Uppsöfnunin verður meiri eftir því
sem svellin liggja lengur. Það getur
endað með því að frumuhimnur
í vaxtarsprotanum skemmist,
frumurnar drepast sem leiðir til þess
að plantan drepst. Efnin sem myndast
við þessa loftfirrðu öndun, efnin
sem mynda svonefnda kal-lykt, eru
meðal annars etanól, mjólkursýra,
eplasýra, maurasýra, ediksýra og
smjörsýra. Það er athyglisvert að
þetta eru sömu efni og mælast í
rúlluböggum, enda eru grösin þar
pökkuð í loftþétt plast. Þau anda og
fljótlega fara þau líka í loftfirrða
öndun og gefa frá sé súrsætan ilm,
sambærilega við kal-lyktina.
Skemmdir geta orðið mismiklar
vegna þess að svellin eru misþétt.
Þol plantna gegn svellþoli er
mjög mismunandi og hefur
þumalfingurreglan verið sú að
íslensk túngrös þoli allt að þriggja
mánaða svell. Hins vegar þola grös
í íþróttavöllum styttri svellatíma,
kannski bara 1,5-2 mánuði, meðal
annars vegna þess að þau eru
veikluð eftir traðk, síslátt og mikla
áburðarnotkun.
Segja má að skemmdir af
völdum svellkals séu eins konar
náttúruhamfarir, sem geta valdið tjóni
á stóru svæði. Menn geta lítið gert,
en þó hafa menn reynt að rjúfa langæ
svell með sérstökum svellbrjótum
eða þungavinnuvélum. Oftast nægir
að rjúfa langvarandi svell einu sinni
til að hleypa súrefnisríku loftinu
að og hleypa öndunarefnunum út.
Það verður auðvitað að gera áður
en plönturnar fara að drepast.
Vetrarhlýnun loftslagsbreytinganna
ætti að gefa vonir um að svellkal á
láglendi á Íslandi verði fátíðara eða
hverfi í framtíðinni.
Það er sameiginlegt hagsmunamál
bænda og íþróttavallastarfsmanna
að auka svellþol grasanna sem þeir
nota. Því miður hafa kynbætur á
grösum hérlendis í átt að auknu
svellþoli litlu skilað.
Bjarni E. Guðleifsson.
Heimildir:
Bjarni E. Guðleifsson, 1997.
Öndun grasa undir svellum.
Ráðunauta fundur 1997, 143-151.
Bjarni E. Guðleifsson 1994.
Meta bolite accumulation during
ice encasement of timothy grass
(Phleum pratense L.). Proceed-
ings of the Royal Society of Edin-
burgh 102B 373-380.
Þóroddur Sveinsson og Bjarni E.
Guðleifsson. Gerjun í rúlluheyi.
Ráðunautafundur 1996, 143-156.
Svell á túni.