Bændablaðið - 03.12.2015, Blaðsíða 30

30 Bændablaðið | Fimmtudagur 3. desember 2015
Stuðningskerfi landbúnaðarins - II hluti
Í fyrri grein lýsti höfundur
þeirri skoðun sinni að þörf væri
á umfangsmikilli endurskoðun
á stuðningskerfi landbúnaðar-
ins. Meginástæðan er sú að þær
greinar sem njóta mests stuðnings
eru komnar út úr löngu tímabili
samdráttar og aðlögunar að inn-
lendum markaði og inn í umhverfi
sem einkennist af vexti og hefur
mun meiri tengingar við erlenda
markaði. Þetta á enn frekar við
um sauðfjárræktina en mjólkur-
framleiðsluna, sem fjallað var um
í síðustu grein.
Þótt heildarstuðningur við sauð-
fjárræktina sé nokkru minni en stuðn-
ingurinn við mjólkurframleiðsluna,
þá er hann meiri hlutfallslega séð.
Um helmingur framleiðslutekna
sauðfjárbænda er í formi stuðnings
og greiðslurnar eru að langmestu
leyti beintengdar framleiðslu kjöts.
Þar sem stuðningur til mjólkur-
og sauðfjárframleiðslu er oft settur
undir einn hatt er ástæða til að benda
á nokkur atriði þar sem skilur á milli.
Í fyrsta lagi er ekki opinber verð-
lagning á lambakjöti eins og er á
mjólk. Hvorki til framleiðenda né
á heildsölustigi. Sláturhúsin semja
einfaldlega við bændur um tiltekið
verð og taka svo á sig áhættuna af því
að selja afurðirnar. Þannig er nokkuð
virk samkeppni, bæði um verð til
bænda og sölu afurða, innan lands
sem utan. Því betra verð sem slátur-
húsin fá fyrir kjötið á markaði, því
betra verð geta þau boðið bændum
og þannig dregið að sér fleiri við-
skiptavini.
Annar munur á mjólkur- og sauð-
fjárkerfinu er að beingreiðslur út á
greiðslumark eru aðeins um 50% af
heildargreiðslum í sauðfjárrækt á
meðan þær eru yfir 85% af heildar-
greiðslum í nautgriparækt. Þetta
tvennt; enginn kvóti á innanlands-
markað og minna vægi greiðslu-
marks, hefur haft í för með sér að
verð á greiðslumarki er ekki sami
þröskuldur fyrir nýliða og það er í
mjólkurframleiðslu.
Beingreiðslukerfin þrjú
Af ýmsum ástæðum – hluta til sögu-
legum – eru þrjú stuðningskerfi í
kindakjötsframleiðslunni, sem öll
eru í eðli sínu beingreiðslukerfi.
Hið fyrsta er greiðslumarkskerfið.
Til að eiga rétt á stuðningi þurfa
bændur að eiga greiðslumark og að
eiga tiltekinn fjölda kinda. Það er
þannig ekki krafa um framleiðslu
eins og er í mjólkurframleiðslunni,
heldur einungis eignarhald. Þetta
kerfi er því í raun alls ekki fram-
leiðslutengt en líkist frekar gripa-
greiðslukerfi og mætti velta því fyrir
sér að umbreyta því, að minnsta
kosti að hluta, í gripagreiðslur og
spara þannig bændum fjárbindingu í
greiðslumarki. Þess má geta að fram
til árins 2013 var Evrópusambandið
með beingreiðslukerfi í sauðfjárrækt
þar sem árleg greiðsla var um 4.000
íslenskar krónur á kind.
Næststærsta kerfið í sauðfjár-
rækt er kennt við gæðastýringu en
um 25% af greiðslum til greinar-
innar fara um þetta kerfi. Til að fá
aðgang að gæðastýringarkerfinu
þurfa bændur að uppfylla nokk-
uð ítarlegar kröfur um skráningar,
kynbótaskýrsluhald og fyrirkomulag
beitar. Að þessu uppfylltu er greitt út
á það magn kjöts sem kalla má „gott
lambakjöt“. Gæðastýringarkerfið er
að mörgu leyti ágætt, en þar sem
langstærstur hluti kjötframleiðsl-
unnar er innan kerfis má velta fyrir
sér hvort það feli raunverulega í sér
nægjanlega sérstöðu til að standa
undir nafni. Almennt má halda því
fram að kerfi, sem hafa að markmiði
að skapa sérstöðu á markaði eða í
framleiðslu, verði að vera það ströng
að innan við helmingur framleiðenda
geti uppfyllt kröfur þeirra. Að öðrum
kosti fer „sérstaðan“ að verða hin
almenna regla.
Þriðja, og minnsta beingreiðslu-
kerfi kindakjötsframleiðslunnar, er
svokallað „sölu- og markaðsgjald“
sem áður rann til sláturleyfishafa en
hefur um nokkurra ára skeið verið
greitt út á allt innlagt kindakjöt
(þar með talið lambakjöt, að sjálf-
sögðu). Erfitt er að sjá að þetta kerfi
hafi sjálfstæðan tilverugrundvöll
og eðlilegast væri að sameina það
einhverju hinna kerfanna við næstu
endurskoðun.
Til viðbótar við þessi þrjú stuðn-
ingskerfi fyrir kjöt, er veittur stuðn-
ingur fyrir ullarframleiðslu, sem er
því miður nauðsynlegur því heims-
markaðsverð á ull er svo lágt að
eina leiðin til að tryggja framboð á
íslenskri ull fyrir íslenskt handverk
er að veita ríkisstuðningi til fram-
leiðenda.
Á stuðningur að vera
framleiðslutengdur?
Langstærsti hluti alls stuðnings við
íslenskan landbúnað er beintengd-
ur við framleiðslu á kúamjólk og
kindakjöti. Það er full ástæða til að
staldra við og velta fyrir sér hvort
þetta sé æskilegt, sérstaklega þar sem
flest okkar nágrannalönd hafa dreg-
ið verulega úr framleiðslutengdum
stuðningi og alþjóðlegir samningar
um landbúnaðarstuðning (á vegum
WTO) ganga að jafnaði út á að draga
úr framleiðslutengdum stuðningi.
Hagfræðin segir okkur að fram-
leiðslutengdur stuðningur sé slæmur
því hann býr til falskt verð á vörunni,
sem skapar hvata hjá framleiðendum
til að framleiða meira en raunveru-
lega er markaður fyrir. Til að vinna
á móti því er settur á kvóti, sem aftur
fær verðgildi, sem skapar óhagræði
fyrir framleiðendur.
Ein rökin fyrir framleiðslutengd-
um stuðningi hérlendis er að hann
sé nauðsynlegur til að framleiðsla
anni innlendri eftirspurn og tryggi
þannig fæðuöryggi þjóðarinnar.
Þetta á sérstaklega við um mjólkur-
framleiðsluna þar sem skýr greinar-
munur er gerður á framleiðslu fyrir
heimamarkað og til útflutnings.
Vandamálið við þessa röksemda-
færslu er að jafnvel þótt segja megi,
út frá sjónarmiðum fæðuöryggis, að
á Íslandi eigi að vera mjólkur- og
kjötframleiðsla, þá er ekki sjálfgef-
ið að framleiðslan þurfi að tryggja
100% af núverandi neyslumynstri.
Og af hverju einungis mjólk og
kindakjöt, en ekki t.d. bygg og
kartöflur, sem líka eru mikilvægar
fæðutegundir?
Fæðuöryggisrökin hafa vissu-
lega ákveðið gildi fyrir einangraða
eyþjóð, en til að þau séu trúverðug
þarf að ganga lengra í að skilgreina
mögulega vá og hvernig best er að
fyrirbyggja hana eða bregðast við
henni. Eitt af því sem mjög mörg
lönd hafa staðnæmst við er verndun
ræktunarlandsins og einmitt þess
vegna hafa landgreiðslur verið tald-
ar viðeigandi.
Önnur rök gegn framleiðslu-
tengdum stuðningi er að hann læsir
framleiðendur inni í ákveðnum
framleiðslugreinum og torveldar
þannig nýsköpun til sveita. Það er til
dæmis athyglisvert að ríkið ákveður
að greiða bændum um 45 kr. fyrir
hvern lítra af mjólk, en einungis
ef mjólkin er framleidd með kúm.
Velji bóndinn að nota kindur í stað-
inn fyrir kýrnar fellur stuðningurinn
niður. Annað dæmi er byggrækt þar
sem stuðningur er mjög lágur, þrátt
fyrir að framleiðslan anni ekki inn-
anlandsþörf.
Í Noregi hefur verið farin sú
leið að tengja hluta stuðningsins
við tilteknar framleiðslugreinar
á meðan stærstu stuðningskerfin
byggja á landgreiðslum. Innan
Evrópusambandsins er hins vegar
nánast allur beinn stuðningur tengdur
landi. Leið ESB virðist ekki henta
mjög vel á svæðum, þar sem aðstæð-
ur líkjast því sem við höfum á Íslandi.
Við okkar aðstæður er blönduð leið,
svipað því sem Norðmenn hafa farið
líklegri til að stuðla að stöðugleika
og nýsköpun í landbúnaði.
Útflutningur
Útflutningur á lambakjöti hefur
sveiflast í kringum 30% síðustu
ár. Þetta er umtalsvert og sýnir
að íslenskir framleiðendur eru
samkeppnishæfir að tilliti teknu til
ríkisstuðnings. Mynd 3 sýnir verð
til bænda í nokkrum Evrópulöndum.
Tölurnar eru fyrir það sem kallast
„stór lömb“ seinni hluta september
2015. Íslenska talan; 600 kr/kg er
fengin af verðlista SS á sama tíma.
Ekki fyllilega samanburðarhæf
gögn, en nógu góð til að sýna
tvennt: Í fyrsta lagi er gríðarlegur
munur á verði til bænda í mismun-
andi löndum og í öðru lagi liggur
Ísland nálægt meðaltali Evrópu.
Stundum er gagnrýnt að stuðn-
ingskerfi sauðfjárræktarinnar sé
opið fyrir því að bændur sem njóta
stuðnings geti selt afurðirnar til
annarra landa. Við eigum ekki að
niðurgreiða kjöt fyrir útlendinga, er
mantran. Þetta sjónarmið er að hluta
til skiljanlegt og tengist ofuráherslu
stuðningskerfisins á framleiðslu-
tengdan stuðning. Ef stuðningurinn
tengdist í meira mæli öðrum þátt-
um svosem viðhaldi ræktarlands,
uppgræðslu og svo framvegis, þá
væri auðveldara að halda því fram
að engu skipti hvar bóndinn seldi
sínar vörur, svo framarlega sem
hann fengi gott verð fyrir þær.
En það má einnig líta til annarra
landa. Danskir bændur, sem eru
stórútflytjendur á landbúnaðar-
afurðum, njóta meiri stuðnings á
hvern hektara en meðalbóndinn í
Evrópu sbr. mynd 1. Sjónarmiðið
um að þjóðerni kaupanda vörunn-
ar eigi að ráða því hvort framleið-
andinn fái stuðning eða ekki gildir
sannarlega ekki um stuðningskerfi
nágrannalandanna.
Lokaorð
Sauðfjárrækt á Íslandi nýtur vissu-
lega mikilla styrkja en hins vegar
er markaðsstuðningur (PSE) enginn
og mikil samkeppni á markaði hefur
leitt til þess að afurðaverð til bænda
liggur undir meðaltali Evrópulanda.
Innflutningshindranir skipta greinina
því litlu og útflutningur hefur síðustu
ár numið um það bil 30% af fram-
leiðslunni. Stuðningskerfið kallar
vissulega á endurskoðun og þar ætti
að horfa sérstaklega til aðgerða, sem
auka fjárfestingu í greininni, bæta
framleiðni og styrkja samkeppnis-
stöðu greinarinnar á erlendum mörk-
uðum.
Höfundur starfar sem ráð-
gjafi í landbúnaði og skógrækt
hjá Norræna ráðherraráðinu.
Greinin endurspeglar ekki endi-
lega viðhorf ráðherraráðsins.
Landgreiðslur í ESB
Heimild: http://capreform.eu/wp-content/uploads/2013/10/Pillar-
1-payments-by-MS-Scotland1.jpg.
Heimild: Hagstofa Íslands.
Útflutningur á lambakjöti
Verð til bænda