Bændablaðið - 03.12.2015, Blaðsíða 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 3. desember 2015
Bækur, tónlist & kvikmyndir
Þann 12.-24. október sl. fór
fram aðildarríkjaþing samn-
ings Sameinuðu þjóðanna um
varnir gegn eyðimerkurmynd-
un eða „eyðimerkursamninginn“
(UN-CCD) í Ankara í Tyrklandi.
Fyrir Íslands hönd sóttu fund-
inn undirritaður, sem er tengiliður
Íslands við samninginn, Benedikt
Höskuldsson, deildarstjóri auð-
linda- og umhverfismála í utan-
ríkisráðuneytinu, auk þess sem
Gunnar Bragi Sveinsson utanrík-
isráðherra mætti til þingsins og
tók þátt í hringborðsumræðum.
Hafdís Hanna Ægisdóttir, skóla-
stjóri Landgræðsluskóla Háskóla
Sameinuðu þjóðanna, sat þing-
ið að hluta sem fulltrúi skólans.
Eyðimerkursamningur Sþ er einn
þeirra þriggja mikilvægu samninga
Sameinuðu þjóðanna er taka á
umhverfismálum heimsins og urðu
til í kjölfar Rio-fundarins um sjálf-
bæra þróun árið 1992. Hinir eru
rammasamningurinn um aðgerðir
til að draga úr loftslagsbreyting-
um eða loftslagssamningurinn
(UN-FCCC) og samningurinn um
líffræðilega fjölbreytni (UN-CBD).
Á þinginu var m.a. rætt um
tengsl samningsins við nýsam-
þykkt heimsmarkmið um sjálfbæra
þróun en eitt heimsmarkmiðanna
er tileinkað verndun, endurheimt
og sjálfbærri nýtingu lands og
stöðvun landeyðingar, markmið 15.
Markmiðið kveður t.a.m. á um að
fyrir árið 2030 eigi að græða upp
að minnsta kosti jafn mikið land
og eyðist á hverju ári, e.k. land-
hnignunarhlutleysi. Þetta er metn-
aðarfullt markmið því árið 2030
er handan við hornið og gríðarleg
vandamál tengd landhnignun á
heimsvísu, árlega eyðast um 12
milljón hektarar lands. Samþykkt
var á þinginu að hver og ein þjóð
geti, að eigin frumkvæði, sett sér
markmið um landhnignunarhlut-
leysi innan eigin ríkis. Markmiðið
hefur því ekki alþjóðlegar skuld-
bindingar í för með sér.
Á þinginu var fjallað um tengsl
stóru samninganna þriggja og
hvernig megi tengja áherslumál
þeirra, landeyðingu, loftslags-
mál og líffræðilega fjölbreytni,
betur saman. Þetta þekkjum við
Íslendingar vel því við höfum um
langa hríð unnið að því að auka og
efla líffræðilega fjölbreytni með
uppgræðslu örfoka lands og með
auknum gróðri aukið bindingu
kolefnis úr andrúmslofti. Þar er
því ágætis dæmi um hvernig mark-
mið þessara þriggja samninga geta
unnið saman. Fátt stuðlar að meiri
losun kolefnis út í andrúmsloft-
ið en landhnignun og að sama
skapi hefur landhnignun veru-
lega neikvæð áhrif á líffræðilega
fjölbreytni. Eins hafa loftslags-
breytingar nú þegar aukið hnign-
un lands og eyðimerkurmyndun.
Landnýting er því hluti af vanda-
málinu og lausninni.
Alþjóðlegur samningur eins
og eyðimerkursamningur Sþ er
þannig í eðli sínu að breytingar
eru yfirleitt fremur hægar þar
sem aðilarþjóðir hafa æði mikið
um það að segja hvernig samn-
ingurinn er útfærður. Þetta gerir
það að verkum að sumir eru fullir
óþreyju að málum vindi fram, aðrir
leggja áherslu á að standa vörð um
fullveldi sitt og ákvörðunarvald
til að nýta auðlindir sínar. Það eru
þekkt stef í alþjóðasamningum.
Það er hins vegar svo að frá
stofnun samningsins hefur margt
breyst og mátti heyra á fulltrúum
þjóða að æ fleiri geri sér grein
fyrir áskorunum og afleiðingum
landhnignunar og láti að sér kveða.
Þetta á ekki síst við félagasamtök
hvers konar, samfélög lítil og stór
og nú hafa einkaaðilar margir
hverjir séð tækifæri í að endur-
heimta land. Vissulega sumir með
annarlegar hvatir að baki s.s. að
ná yfirráðum yfir landi (e: land
grabbing) en aðrir með heilbrigðari
viðskiptahætti að leiðarljósi. Í
þessu geta falist mikil tækifæri.
Eins eru margir þeirrar skoðunar
að samþykkt heimsmarkmiðanna
um sjálfbæra þróun og möguleg
áhrif nýs samnings um loftslags-
mál muni hreyfa við málum er
snerta land.
En hvað er þá að gerast?
Í öllum heimsálfum eru fjölmörg
verkefni í gangi sem snúa að
endurheimt landgæða. Nálgun að
þeim má að mestu skipta í þrennt:
a) endurheimt með e.k. ræktun
í huga t.d. akuryrkju, b) endur-
heimt með blandaðan tilgang t.d.
beit og ræktun oftast með trjá- eða
skógrækt í bland, c) endurheimt
náttúrlegra vistkerfa. Eins færist í
vöxt að endurheimtarverkefni séu
skipulögð m.t.t. landslags og/eða
vatnasviða og þá oft með fjölþætta
þjónustu vistkerfa (e: ecosystem
services) sem markmið. Meðal
markmiða eru t.d. aukið þanþol
vistkerfa og samfélaga gagnvart
umhverfisbreytingum. Þetta má
telja afar mikilvæg markmið í
ljósi t.d. loftslagsbreytinga. Það
er hins vegar ekki nóg að endur-
heimta land því nýting þarf að vera
sjálfbær, hver sem hún er, og það
meginsjónarmið er rauður þráður
í gegnum allt sem fjallað er um
varðandi eyðimerkursamninginn.
Það segir sig sennilega sjálft.
Algengt stef á stórum fundi
eins og aðildarríkjaþingi alþjóða-
samnings er að stefnur stjórnvalda
ríkis gangi oft í berhögg hver við
aðra. Stefna um landbúnað eða
jarðefna- og orkuvinnslu stangast
á við stefnu um sjálfbæra auðlinda-
nýtingu og stofnanir vinna hver í
sínu „sílói“ eins og það er kallað.
Þetta er því alþjóðlegt viðfangsefni
og áskorunin er að samþætta, nú
eða sameina, stefnur og stofnanir.
Mikil áhersla er á það innan
eyðimerkursamningsins að endur-
heimtarverkefni séu unnin af og að
frumkvæði þeirra sem hafa umsjón
með landinu, hvort sem sú umsjón
er í formi eignarhalds eða óform-
legri réttinda. Það var gaman að
heyra hversu mörg verkefni byggja
á þessari þátttökunálgun og fela
jafnframt í sér nýsköpun, nýjar
leiðir í landnotkun, sem tryggja
þeim sem landið nýta betri afkomu.
Staða Íslands
Ísland fellur ekki innan þess svæðis
sem skilgreint er sem viðfangsefni
samningsins en það eru þurrustu
svæði jarðar. Við berum því litl-
ar skyldur gagnvart honum. Hins
vegar er ljóst að reynsla okkar af
mikilli jarðvegseyðingu og auðna-
myndun er að mörgu leyti einstök
meðal landa utan eyðimerkur-
svæða og vekur því ætíð athygli
þegar henni er lýst í orði og ekki
síst myndum. Landgræðsluskóli
Háskóla Sameinuðu þjóðanna sem
starfar hér á landi á einmitt rætur
sínar að rekja til öflugs starfs hér
á landi við varnir gegn gróður- og
jarðvegseyðingu og endurheimt
landgæða og er skólinn vettvangur
fræðslu og skoðanaskipta – þvert á
þjóðir og heimsálfur. Skólinn vekur
hvarvetna eftirtekt og fær góðan
vitnisburð frá þeim sem hann hafa
sótt og síðan haldið aftur heim til
starfa á þessum vettvangi.
Það má fullyrða að við getum
lært ýmislegt af þeim þjóðum sem
mest hafa lagt á sig síðustu ár í að
þróa skipulagningu og aðferðir við
endurheimt. Hér á landi skortir t.d.
heildar stefnumörkun varðandi
endurheimt landgæða. Í gildi eru
lög um landgræðslu frá 1965 og
um skógrækt frá 1955 sem bæði
þarfnast endurnýjunar og stendur
sú vinna nú yfir í umhverfis- og
auðlindaráðuneytinu. Engin lands-
áætlun um endurheimt landgæða er
í gildi eða hefur stoð í lögum. Hins
vegar má sjá nýja nálgun við endur-
heimt vistkerfa í Hekluskógum þar
sem tekið er fyrir stórt landsvæði
með markmið um endurheimt birki-
skóga og aukið þol gegn náttúruvá
(eldgosum og veðrum) og margvís-
lega aðra vistkerfaþjónustu. Slíkt
verkefni kemur öllu samfélaginu
til góða, til framtíðar, og ætti að
skoða þessa nálgun víðar á landinu.
Íslendingar geta því lagst á árar
með öðrum þjóðum, uppfyllt mark-
mið um landhnignunarhlutleysi og
sett sér síðan enn metnaðarfyllri
markmið, vinna áætlun um hvern-
ig markmiðum skuli náð og virkja
þjóðina til að vinna að þeim mark-
miðum.
Björn Helgi Barkarson,
sérfræðingur á skrifstofu
landgæða, umhverfis- og
auðlindaráðuneytinu
Stór umhverfismál sett í samhengi:
Hugleiðingar eftir aðildarríkjafund eyðimerkur-
samnings Sameinuðu þjóðanna
Heimildarþættirnir Inndjúpið
fjalla um þann litla hóp fólks sem
enn stundar hefðbundinn búskap
við innanvert Ísafjarðardjúp. Þeir
voru sýndir á RÚV vorið 2014,
fengu afar góðar viðtökur og
voru tilnefndir til Edduverðlauna
2015 - enda greinilegt að taugar
Íslendinga til bændasamfélagins
eru enn ákaflega sterkar.
Við Djúp hefur verið
blómleg byggð frá
landnámi, en íbúum
hefur fækkað hratt
undanfarna áratugi.
Þegar þættirnir voru
teknir upp bjuggu þar
rétt rúmlega tuttugu
manns að vetri, þar
af þrjú börn á grunn-
skólaaldri sem var ekið
í skóla 80 kílómetra leið
alla daga. ,,Ég held nú
að við séum síðustu
móhíkanarnir,“ segir
Sigmundur, bóndi á
Látrum, í viðtali í einum
þættinum, en hann og fjöl-
skylda hans eru nú flutt
suður í Kolbeinsstaðahrepp
með síðasta kúabúið í
Inndjúpinu. Fleiri hafa
brugðið búi eða kvatt þessa
jarðvist, svo heimildagildi þáttanna
er ómetanlegt.
Frænkurnar Þóra Arnórsdóttir og
Ásdís Ólafsdóttir önnuðust dagskrár-
gerð, en íbúar sýndu þeim fádæma
trúnaðartraust þar sem bændum var
fylgt sumar jafnt sem vetur, í bústörf-
um og félagslífi og áhorfandinn fékk
i n n s ý n
í það hversu mikil
forréttindi það eru að fá að yrkja
jörðina þar sem maður er borinn og
barnfæddur. Náttúrufegurðin við
Djúp fær líka að njóta sín, en þar
liggja ef til vill framtíðarmöguleikar
landsvæðisins. Ferðaþjónustu hefur
vaxið þar fiskur um hrygg eins og
víða annars staðar.
Nú verða þættirnir loks gerðir
aðgengilegir, en þeir koma
út á dvd þann 3. desember.
Þeir eru bæði með ensk-
um og íslenskum texta, svo
Aðalsteinn á Strandseljum,
Finnbogi í Hörgshlíð,
Ragna á Laugabóli, Maja í
Ögri, Salvar í Vigur og allir
hinir fróðu og skemmtilegu
Djúpmennirnir stefna ótrauð-
ir á útrás og heimsfrægð.
Inndjúpið loks fáanlegt á dvd
Dagskrárgerðarmennirnir og frænkurnar
Ásdís Ólafsdóttir og Þóra Arnórsdóttir
ásamt Salvari Baldurssyni, bónda í Vigur.