Bændablaðið - 03.12.2015, Blaðsíða 57

57Bændablaðið | Fimmtudagur 3. desember 2015
Lesendabás
Vistfræði og sauðfjárbeit
Um nokkurt skeið hefur farið fram
umræða á síðum Bændablaðsins
um stjórnun sauðfjárbeitar í
landinu, sérstaklega í kjölfar
úrskurðar ítölunefndar og yfir-
ítölunefndar um Almenninga.
Í umræðunni hefur borið á rang-
túlkunum vísindalegrar vistfræði-
þekkingar, sem að minni hyggju hafa
spillt umræðunni. Vistfræðilegt sam-
spil plantna og beitardýra er nokkuð
flókið og áhrifin á vistkerfisferla ráð-
ast af aðstæðum sem mótast bæði af
lífrænum þáttum (öðrum lífverum)
og ólífrænum (veðurfar, berggrunnur
og jarðvegsgerð). Í þessu greinar-
korni er ekki hægt að fara djúpt í
þessi fræði, heldur mun ég tæpa á
nokkrum mikilvægum atriðum sem
varða sauðfjárbeit í þeirri von að
hægt sé að færa umræðuna til betri
vegar og þannig undirbyggja aðgerð-
ir til sjálfbærrar sauðfjárbeitar.
Stöðugleiki og fjölbreytni vistkerfa
Á sjöunda áratug síðustu aldar komu
fram kenningar um mismunandi
stöðugleikastig vistkerfa í kjölfar
röskunar, og með vaxandi rannsókn-
um hafa þessar kenningar þróast enn
frekar á síðustu áratugum. Beit stórra
dýra geta gegnt hlutverki slíkrar
röskunar sem færir vistkerfi lands
frá einu stigi til annars eftir beitará-
lagi. Stöðugleikastigin mótast einnig
af öðrum aðstæðum á hverju svæði
s.s. loftslagi, berggrunni og tegund-
um beitardýra, en þanþol hvers stigs
(hve mikla röskun þarf til að færa það
til næsta stigs) ræðst af eiginleikum
vistkerfisins, s.s. tegundasamsetn-
ingu og fjölbreytni gróðursins og
jarðvegsgerð.
Til að skýra þetta má nefna tvö
andstæð dæmi. Serengeti-sléttan í
Austur-Afríku er eitt elsta og fram-
leiðnasta beitarvistkerfi heims, sem
mótast hefur af beit ótal tegunda
grasbíta í tugi árþúsunda. Beitardýrin
eru ýmist staðbundin eða flakka eftir
árstíðum, en þau halda þessari fram-
leiðnu savanna sléttu að mestu skóg-
lausri. Heimskautatúndran er norðan
skógarmarka og ekki nándar eins
framleiðin. Hún ber einungis fáar
tegundir stórra grasbíta, en mótast
engu að síður af beit nokkuð stórra
stofna hreindýra og/eða sauðnauta.
Á Svalbarða, þar sem hreindýrin eru
staðbundin, minnkar fléttugróður við
mikla hreindýrabeit og grös verða
meira áberandi. Hvert svæði hefur
því ákveðna sérstöðu sem mótar
þau stöðugleikastig sem nást við
mismikla beit.
Almennt séð eykst frumfram-
leiðni vistkerfisins við létta beit,
þar sem neysla lífmassa plantna
(frumframleiðslu vistkerfa) örvar
flæði næringarefna um vistkerfið
og kemur í veg fyrir að þau bindist í
plöntulífmassa og lífrænu efni jarð-
vegs. Þung langvarandi beit getur
hins vegar ýtt vistkerfinu yfir í næsta
stöðugleikastig sem hefur þá minna
þanþol en það fyrra.
Tegundafjölbreytni er einnig
afgerandi fyrir þanþol vistkerfa.
Beit stórra dýra tegundafjölbreytni
plöntusamfélaga, en alls ekki á
línulegan hátt. Almennt séð jafnar
létt beit samkeppnisstöðu plantna
þannig að fleiri tegundir þrífast í
sambýli á sama bletti. Þar að auki
eykur smávægilegt rask beitardýra á
samfelldri gróðurþekju möguleika á
nýliðun plantna. Hins vegar fækkar
tegundum við langvarandi og þunga
beit vegna þess að plöntutegundir
eru bæði mis-lostætar og mis-beit-
arþolnar. Við hvaða beitarþunga
tegundafjölbreytni verður mest fer
eftir framleiðni blettsins og fræregni
inn á hann.
Plöntusamfélög í landslagi eru
misframleiðin og því mismikið beitt,
en þung beit jafnar muninn á milli
bletta. Þannig minnkar fjölbretyni
gróðurs í landslagi við mikla beit.
Hugtakið „beitarlandslag“ vísar
einmitt til þessa: einsleitt opið lands-
lag.
Beit villtra beitardýra og búfjár –
er munur þar á?
Stofnvistfræði beitardýra er mik-
ilvægur grunnur að því að skilja
mótun beitarvistkerfa. Villtir stofnar
stjórnast af þáttum sem hafa áhrif á
fæðingar- og dánartíðni á þéttleika-
háðan hátt. Það sem takmarkar stofn-
stærðina eru ýmsir þéttleikaóháðir
þættir eins og fæðuframboð, einkum
að vetri í vistkerfum sem einkennast
af árstíðasveiflum, sjúkdómar, afrán
og samspil við aðra grasbíta. Þessu er
öðruvísi farið varðandi búfjárstofna
því þar hefur maðurinn hefur skorið
á náttúrulega þætti og tekið yfir bæði
stjórnun stofnvaxtar og takmörkun
stofnstærðar. Búfé er gjarnan fóðrað
á vetrum og því er hægt að halda mun
stærri stofnum á sumarbeit en ef um
villta stofna væri að ræða. Sjúkdómar
og sníkjudýr eru meðhöndluð með
lyfjum og afræningjum er haldið í
skefjum. Maðurinn hefur þar tekið
yfir náttúrulega þætti við stofnstjórn.
Það er rétt að halda því til haga hér
að maðurinn hefur einnig raskað nátt-
úrulegri stofnstjórnun og takmörk-
un margra villtra beitardýra m.a.
með veiðum, eyðingu búsvæða og
breytingum á fæðuframboði (ræktun).
Búfjárbeit getur vissulega ýtt vist-
kerfum frá einu stöðugleikastigi til
annars í gegnum sömu ferla og villt
beit, en það er einkum tvennt sem
gerir beinan samanburð varasaman. Í
fyrsta lagi hefur náttúrulegum stjórn-
unar- og takmörkunarþáttum beitar-
stofnsins verið kippt úr sambandi
og því er meiri hætta á að vistkerfin
hrynji (gróður- og jarðvegseyðing) ef
ekki er fylgt strangri beitarstjórnun.
Sérstakrar aðgátar er þörf í eyjavist-
kerfum þar sem flóran er hlutfallslega
tegundafá eins og tilfellið er hér á
landi. Eftir hrun er ekki unnt að ná
fyrra stöðugleikastigi með því einu
að fjarlægja beit
Til eru dæmi um að beit villtra
dýra orsaki hrun vistkerfa en í nær
öllum tilvikum er þá um að ræða beit-
arstofna sem maðurinnn hefur raskað
beint eða óbeint. Í öðru lagi eru nær-
ingarefni fjarlægð út úr vistkerfunum
á formi kjötafurða sem dregur með
tímanum úr heildar næringarforða
vistkerfa ef þau eru beitt án hvíldar.
Skekkt viðmið á Íslandi?
Gróður er lifandi auðlind og við
sjálbæra nýtingu auðlindarinnar er
mikilvægt að meta hve mikla búfjár-
beit mismunandi svæði geta borið þar
sem horft er til vistkerfisins í heild.
Þetta mat og beitarstjórnun þurfa að
byggja á traustri vistfræðilegri þekk-
ingu, rétt eins og mat á nýtingu fiski-
stofna umhverfis landið. Þó viss við-
leitni til beitarstjórnunnar hafi verið
hér á landi á síðari árum er langt frá
því að staðið sé jafn vísindalega að
slíku mati og við mat á fiskistofn-
um. Gróðurauðlind Íslands hefur
verið nýtt til beitar nokkuð samfellt
frá landnámi og á þeim tíma hefur
gróður tekið miklum breytingum og
vistkefin færst yfir á stöðugleikastig
með talsvert minna þanþol en við
landnám. Þó svo að önnur landnýting
hafi einnig átt drjúgan þátt í þessum
gróðurbreytingum er ekki hægt að
horfa fram hjá þætti beitarinnar. Víða
á viðkvæmum svæðum (gosbeltið) og
annar staðar þar sem beit hefur verið
mjög þung hefur gróðurhulan rofnað
og jarðvegur eyðst, þ.e. vistkerfin
hafa hrunið. Við þessar aðstæður er
hætt við að þau viðmið sem notuð
eru við mat á gróðurauðlindinni séu
nokkuð skekkt, þ.e. að kerfi á stöð-
ugleikastigum með verulega skertu
þanþoli séu talin í eðlilegu ástandi.
Sauðfé fækkaði á Íslandi frá 800
þúsund fjár þegar stofninn var í sögu-
legu hámarki um 1980 niður í um 450
þúsund fjár upp úr 1990, og hefur
fjöldinn haldist nokkuð stöðugur
síðan. Á sama tíma hefur veðurfar
farið hlýnandi og gróður eflst víða
þannig að elstu men muna vart aðra
eins grósku: víðirunnar og hávaxnar
jurtir og blómgun þeirra verða meira
áberandi í gróðri og víða nemur birki
aftur land á láglendi. Þessi aukna
gróska kemur einnig fram í nýbirt-
um fjarkönnunargögnum fyrir Ísland
sem sýna að gróðurstuðull jókst á
árunum 1982–2010 sem höfundar
telja að megi rekja m.a. til hlýnun-
ar og minnkandi beitar (Raynolds
og fleiri 2015). Þetta eru vissulega
ánægjulegar niðurstöður, en þær
ber að túlka í réttu samhengi. Það
nægir ekki að skoða þróun gróðurs
eingöngu frá 1980 því gróður var
illa farinn víða á landinu löngu fyrir
þann tíma.
Það er erfitt að sakast við forfeður
okkar vegna ofnýtingar gróðurauð-
lindarinnar fyrr á tímum, þeir vissu
ekki betur. Í dag búum við hins vegar
yfir vistfræðilegri þekkingu sem ætti
að nýtast til að færa sauðfjárbeit hér
á landi til betri vegar. Það er því nöt-
urlegt til þess að hugsa að enn í dag
sé verið að beita búfé á illa gróið og
jafnvel nánast örfoka land. Þar tel ég
að til komi einkum tvennt. Annars
vegar þau skekktu viðmið um góð
beitilönd sem ég nefndi hér að fram-
an, og hins vegar úrellt lagaumhverfi
sem stendur úrbótum fyrir þrifum.
Þetta kristallaðist vel í deilunni um
hvort beita ætti Almenninga, þar sem
þessi skekktu viðmið og lagakrók-
ar um rétt bænda til að nýta land
vógu þyngra en vísindalegt mat sér-
fræðinga á ástandi vistkerfanna.
Sjálfbær sauðfjárbeit
Það er áríðandi að búa í haginn fyrir
sjálfbærri nýtingu gróðurauðlindar-
innar. Það verður best gert með því
að byggja hana vistfræðilegri þekk-
ingu og markvisri beitarstjórnun í
sátt við sauðfjárbændur og með laga-
setningu sem gerir það kleift. Við
eigum ríka sameiginlega hagsmuni
af því að saman fari sjálfbær sauð-
fjárbúsakapur og verndun vistkerfa.
Lítið en mikilvægt skerf var stigið
í þessa átt á nýafstaðinni ráðstefnu
Líffræðifélagsins þar sem skipulögð
var málsstofa og hringborðsumræður
um sauðfjárbeit með aðkomu full-
trúa bænda og fræðimanna á ýmsum
sviðum. Ég stefni að því að gera
grein fyrir þeim umræðum á þessum
vettvangi síðar.
Ingibjörg Svala Jónsdóttir,
Prófessor í vistfræði við
Háskóla Íslands
Heimildir:
Raynolds, M., Borgþór
Magnússon, Sigmar
Metúsalemsson & Sigurður H.
Magnússon (2015). Warming,
Sheep and Volcanoes: Land
Cover Changes in Iceland
Evident in Satellite NDVI
Trends. Remote Sensing, 7(8),
9492–9506. doi:10.3390/
rs70809492

*Miða við 6 mánaða raðgreiðslur á kreditkort
Verð frá 198.400.-