Lifandi vísindi - 11.01.2016, Qupperneq 19

18
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
Lifandi vísindi . 01/2016
Á unglingsárunum má segja að líkams-klukka ungmennanna sé um það bil
tveimur tímum of sein og fyrir vikið finnst
þeim klukkan vera fimm að morgni þegar
foreldrarnir vekja þá klukkan sjö. Þá hafa
rannsóknir enn fremur leitt í ljós að ung-
lingar sofa léttari svefni og jafnframt verr
sökum mikils umróts í heilanum.
Heilasérfræðingurinn Eva Telzer við Ill-
inois-háskóla í Bandaríkjunum hefur rann-
sakað tengslin milli breytilegra svefnvenja
og uppbyggingar heilans. Árið 2015 tókst
henni að sýna fram á að ef svefntími ung-
linga breytist mikið frá einni nótt til annarr-
ar, þá hefur það neikvæð áhrif á myndun
taugatenginga milli ólíkra stöðva heilans.
Lengd nætursvefnsins skipti þó ekki sköp-
um hvað réttu tengingarnar snerti, heldur
höfðu stóru sveiflurnar mest áhrif.
Ungt fólk er að sama skapi afar mót-
tækilegt gagnvart birtu fyrir háttatíma. Ljós
frá lampa eða skjá gat heft framleiðslu
svefnhormónsins melantóníns og ef marka
má rannsókn frá því fyrr á þessu ári verða
áhrifin mest á fyrstu unglingsárunum.
S
mjörið er hálfbráðið á
eldhúsborðinu við
hliðina á tómri mjólk-
urfernu og vaskurinn er
sneisafullur af óhrein-
um diskum, glösum og hnífapörum.
Unglingurinn situr sallarólegur með
símann fyrir framan sig, í
stað þess að ganga frá. Verði
þeim fullorðnu á að nefna
draslið rýkur unglingurinn
upp á nef sér.
Þessi heiftarlegu við-
brögð, sem fullorðnu fólki
finnst afar ósanngjörn, eru
afleiðing mikils umróts í heil-
anum. Líffæri unglingsins á
efstu hæð eru að brotna niður,
umbreytast og í uppbyggingu,
allt á sömu stundu. Í rauninni ríkir
svo mikil ringulreið í heilum ung-
linga að skapgerð þeirra minnir
einna helst á fólk sem orðið hefur
fyrir alvarlegum heilaskemmdum.
Heilinn fremur sjálfsmorð
Heilinn heldur áfram að stækka og
þroskast eftir fæðingu en hefur svo
náð fullri stærð kringum sex ára
aldurinn. Allar götur fram yfir 1990
álitu vísindamenn að heilinn væri
fullmótaður á þessu stigi. Þegar svo
sneiðmyndaskönnun og aðrar
skimunaraðferðir gerðu kleift að
skyggnast inn í lifandi heila brá vís-
indamönnum í brún: Heilinn verður
nefnilega fyrir heilmikilli rénun frá
sex ára aldri til 22 ára, jafnframt því
sem hann er endurskipulagður.
Eftir sex ára aldurinn má segja að
heilinn myndi ekki fleiri taugafrum-
ur, þ.e. svonefnda taugunga. Í raun-
inni byrjar stór hluti taugafrumn-
anna þá að granda sjálfum sér
kerfisbundið. Í sumum hlutum heil-
ans deyr ríflega helmingur allra
taugafrumna þegar í barnæsku og á
unglingsárunum.
Þessi grisjun hljómar öfgakennd
en er engu að síður nauðsynleg til að
þær taugar sem eftir lifa styrkist.
Hópur vísindamanna mældi sem
dæmi getu barna yfir árabil, jafn-
framt því að mæla þroska heilans á
sama tímabili. Rannsóknin leiddi í
ljós að því meiri fækkun sem varð í
taugungum í efsta hluta svonefndra
ennisblaða, þeim mun betur voru
börnin fær um að muna orð. Þá
Birta breytir unglingum í
næturhrafna og morgundrauga
D
æ
gu
rs
ve
ifl
a:
st
ar
fs
em
i t
ilt
ek
in
na
ta
ug
a
í h
ei
la
2 8 10 12 14 16 18 20 22 24
Dægursveiflur fullorðinna fylgja frekar birtustiginu en þegar unglingar eiga í hlut.
Fullorðnir verða þreyttir u.þ.b. fjórum klukkustundum eftir að dimmir en unglingar
hins vegar ekki fyrr en tveimur tímum seinna.
Dægursveifla unglinga er seinna á ferðinni
Tímar í birtu og myrkri – í dæminu kemur sólin upp kl. 6.30
Birtutímabil
Unglingur Fullorðinn
Fastar svefnvenjur
–
einnig um helgar.
Kl. 7.00
Vandi:
Lausn:
Þreyttur og ógernin
g­
ur að fá á fætur.
Nú er illt í efni!
Dægursveifla líkamans fer úr
skorðum og líkamsklukkan fer
á fleygiferð.
Unglingar
bregðast við
birtu tveimur
stundum seinna
en fullorðnir.
Fullorðnir þreyt-
ast tveimur tím-
um á undan
ungmennum.
64