Þjóðmál - 01.09.2011, Blaðsíða 85

Þjóðmál HAUST 2011 83
Ein fyrstu merkin um að flokksmenn
Sósíalistaflokksins beygi af fjandskap
sínum við fasismann má sjá í blaðagrein
sem Halldór Laxness skrifaði hinn 27 .
september 1939 sem ber heitið „Áfanginn
til Veiksel“ .15 Þar hélt Halldór því fram að
vegna griða sáttmálans við Sovétríkin væri
hugmynda fræði þýska nasismans liðin undir
lok, þar sem baráttan gegn bolsévismanum
hafi verið undirstaða hans:
Um leið er baráttan gegn fasismanum ekki
lengur einkunnarorð, nema með tak mörk uðu
innihaldi: broddurinn hefur verið sorfinn af
þessu hættulega vopni auð valdsins, víg tenn-
urnar dregnar úr þessu villi dýri, sem átti að
rífa bols ann á hol . Eftir er gamall spakur seppi,
sem enginn bolséviki telur framar ómaksins
vert að sparka í svo um munar .16
Ekki var lengur ástæða fyrir sósíalista að
berj ast gegn fasismanum, hann var orðinn
hættu laus fyrir bolsévismann . Þessi hugsun
Hall dórs var í þó nokkru ósamræmi við
boð skap þann er Þjóðviljinn hafði boðað
þann tæpa mánuð sem ófriður hafði geisað
í Evrópu .17
Í kjölfarið á grein Halldórs í septemberlok
breyttist tónninn í blaðinu svo um munaði .
Þegar franski kommúnistaflokkurinn var
bannaður var sagt að fasisminn hefði nú
tekið völdin í Frakklandi . Franski forsætis-
ráðherrann Daladier, „Hitler franska auð-
valds ins“, hafði „engan rétt til að segja að
hans stjórn sé að berjast fyrir lýðræði . . . .
Hans stjórn er að berjast fyrir fasisma í
Frakk landi .“18 Ekki var lengur munur á
– „Takmarkalínan milli sovéthersins og þýzka hersins“,
Þjóðviljinn 24 . september 1939 .
15 „Áfanginn til Veiksel“, Þjóðviljinn 27 . september 1939 . –
Sjá einnig Þór Whitehead: Milli vonar og ótta, bls . 63-64 .
16 „Áfanginn til Veiksel“, Þjóðviljinn 27 . september 1939 .
17 Um þátt Halldórs Kiljans í starfi sósíalista og skoðana-
myndun þeirra á þessum tíma stríðsins má lesa betur í
fimmta kafla bókar Hannesar Hólmsteins Gissurarsonar,
Kiljan (Reykjavík, 2004) .
18 „Hvað táknar bannið“, Þjóðviljinn 29 . september 1939 .
auðvaldi Englands og Frakklands og fas ism-
anum . Ekki hefur leiðarahöfundur þó verið
á alveg sama máli og Laxness því tekið er
fram að þjóðir bandamanna fórni lífi sínu
af „einlægni . . . í baráttunni gegn harðstjórn
Hitlers“ en að þær muni þurfa að „losa sig
við Chamberlain og Daladier um leið og
þær nú ætla að losa heiminn við Hitler .“19
Dauðadómur sögunnar yfir „auð valdi
Þýzkalands, Frakklands, Englands og ann-
arra hernaðarlanda“ var ekki langt undan .20
Þessi þróun á sér hliðstæður í öðrum
kommúnistaflokkum í Evrópu . Griða-
sáttmáli Stalíns og Hitlers hafði reynt á
kommúnista alls staðar . Þeir reyndu að
mála samninginn sem snjallt bragð af hendi
Stalíns til þess að vinna tíma og réttlættu
hann þannig . Hins vegar gerðu margir
greinarmun á því að styðja sáttmálann og að
berjast gegn fasistum . Baráttan gegn fasistum
hélt áfram þrátt fyrir griðasáttmálann .
Einkum varð þessa viðhorfs vart í þeim
löndum sem börðust gegn Hitler, Frakklandi
og Bretlandi . Við þetta gátu Sovétmenn
ekki sætt sig og sendu fyrirmæli í gegnum
þriðja alþjóðasambandið, Komintern, til
kommúnistaflokka í allri Evrópu um að
breyta stefnu sinni . Fyrirmælin sem báru
heitið „stutta tesan“ (e . short thesis) mæltu
fyrir um að nú skyldi fordæma stríðið sem
„heimsvaldastríð“ sem allir aðilar bæru
jafna ábyrgð á . Ekki væri lengur sérstök
þörf á að aðgreina fasisma frá kapítalisma .
Þessi breyting þýddi það að í raun var öll
áhersla lögð á að berjast gegn stríðsrekstri
bandamanna gegn fasismanum .21 Þessi
fyrirmæli voru gefin út hinn 9 . september
1939, en bárust ekki öllum flokkum á sama
tíma . Til Bretlands, svo dæmi sé nefnt, er
19 „Hvað táknar bannið“, Þjóðviljinn 29 . september 1939 .
20 „Stríðið staðfestir dauðadóm sögunnar yfir auðvaldinu“,
Þjóðviljinn 31 . október 1939 .
21 McDermott, Kevin, og Jeremy Agnew: The Comintern,
bls . 192-194 . – Eley, Geoff: Forging Democracy (Oxford,
2002), bls . 279-280 .