Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 16

Hvernig getur Ásgrímur starfað í kvikmynda-
bransanum ef hann lítur á það sem stuld að verða
fyrir áhrifum af umhverfinu? Hann vill banna slíkt.
Að vísa í aðra listamenn eða taka lengra það sem vel
er gert. Ef Ásgrímur hefur aldrei skilið að þetta er
listamönnum eðlilegt, er þá ekki kominn tími til
þess? Betra er seint en aldrei!
Ef ljósmyndin Baldur vekur hugrenningatengsl
tengd samkynhneigð, eins og einhver dæmi eru
um, eða nasisma, eins og berlega hefur komið í ljós,
verður bara að hafa það. Áhorfandinn þarf þá að
skoða hug sinn og spyrja sjálfan sig að því hvers-
vegna hann myndar þessi tengsl. Áhorfandinn þarf
að skoða sinn hug vel og líka listaverkið áður en
hann setur sig í dómarasæti og byrjar að búa til
langan lista órökstuddra fullyrðinga um það.
Á byrjunarreit
Að listamaður sé utan við öll áhrif er engin dyggð.
Ari Magg er í fremstu röð íslenskra ljósmyndara.
Hann sækir ef til vill innblástur, eins og allir menn, í
það sem hrífur hann í umhverfinu. Ari gerir ef til vill
það sama og flestir listamenn. Hann blandar saman
því sem hann hefur séð. List fyrri tíðar hefur án efa
náð að verða honum innblástur með ýmsum hætti
eins og öðrum listamönnum. En það má ekki
gleyma því að hann er ekki síst barn síns tíma. Hann
er ungur ljósmyndari í upphafi 21. aldar. Að þröngva
upp á verk hans boðskap sem ekki einu sinni Leni
Riefenstahl vill viðurkenna að hafi verið undir-
liggjandi í sínum verkum er afar ósanngjarnt. Ari tók
ljósmyndir sínar árið 2000 en Leni Riefenstahl gerði
heimildarmyndir sínar Sigur viljans (Triumph des
willens) um flokksþing nasista í Nürnberg í
Þýskalandi í september 1934 og Ólympíu
(Olympische spiele 1936) um Ólympíuleikana í
Berlín, fyrir meira en sextíu árum. Þá var allt
morandi í nasistaáróðri en þannig er þetta sem
betur fer ekki í dag. Kvikmyndin er heldur ekki kyrrt
listform eins og ljósmyndin. Þegar stakur mynd-
rammi í kvikmynd er borinn saman við ljósmynd er
verið að bera saman ólík listform. Kvikmyndin
byggist á allt öðrum forsendum. Vissulega var Adolf
Hitler, þótt lágvaxinn væri, yfirleitt sýndur, í
málverkum til dæmis, eins og hann væri nánast tveir
metrar á hæð og eins og myndasmiðurinn væri
krjúpandi á hnjánum fyrir framan hann. En þetta er
þekkt aðferð og Leni Riefenstahl er ekki höfundur
hennar. Auk þess er síðasta öld liðin. Við þurfum að
venja okkur af því að meta alla skapaða hluti á
hennar forsendum. Við lifum á nýrri öld. Við þurfum
að taka hugmyndir 20. aldar, ekki síst þær sem
mótuðu hana svo mjög og setja þær á byrjunarreit.
Hver er þá fagurfræði Baldurs?
Tískuljósmyndun nútímans snýst ekki síst um það
að búa til goð og gyðjur, handan hins mannlega
heims. Í slíkum ljósmyndum eru oft sérstæð
sjónarhorn og innrömmun á viðfangsefninu. Höfuð
módelsins er til dæmis oft ofarlega á myndfletinum.
Segja má að leikarar, dansarar og módel séu eins
konar nútíma goðverur. Tilbúnar fyrirmyndir og
hetjur í nútíma goðsögum. Þær stíga tiginmannlega
inn í hinn nýja tilbúna raunveruleika, en eru ekki
raunverulegar heldur eftirmyndir. Tilbúin tákn. Það
þarf ekki annað en að depla auga í átt til nútíma
tískuljósmyndunar til að sjá að menn eru að þreifa
sig áfram með sterkt myndmál og tiltölulega stífan
stíl. Að eigna hann Leni Riefenstahl er langsótt í
meira lagi. Það þarf ekki annað en að fletta
tískutímaritunum Vogue, ID og Face eða fagtíma-
ritinu Photo, bæði því franska og bandaríska, til að
sjá að oft er verið að nota ljóskastara sem
höfuðlýsingu en ekki sólarljósið, sem er frekar notað
í bakgrunni. Slík „heit“ og „ónáttúruleg“ grunn-
lýsing og óræð heildarlýsing gera myndmálið
sterkara. Þetta er lýsing sem sést ekki þegar maður
labbar úti á götu og framandleikinn og ævintýra-
ljóminn verða því fyrir vikið enn áhrifameiri.
Í ljósmyndinni Baldri eru goðsögulegu
persónurnar Baldur og Loki settar í fókus. Sami
Saikkonen stendur í forgrunni í hlutverki Baldurs og
horfir upp og til vinstri út úr myndrammanum. Að
baki hans stendur Aato Siikala í hlutverki Loka og
horfir upp og til hægri út úr myndrammanum. Ekkert
annað er á myndinni nema skýjaður himinninn. En
himinninn er ekki alskýjaður. Við hnakka Baldurs,
rétt ofan við hægra eyra hans er op á annars þéttum
skýjunum þar sem glittir í heiðskíran himininn. Í
þessa átt beinist sjónlína áhorfandans. Inn í
heiðríkjuna. Ef grannt er skoðað sést að sjónlína
Loka snertir neðsta hluta opsins. Sjónlínur Loka,
Baldurs og áhorfandans mynda þríhyrning.
Þríhyrningsformið kemur fyrir á öllum tímum og í
öllum tegundum myndlistar.
En hlutverki áhorfandans er ekki lokið. Hann er
þátttakandi í þeirri dramatísku spennu sem hefur
myndast. Þessi spenna er aðallega á milli Baldurs
og Loka, en líka milli áhorfandans, Baldurs og Loka.
Baldur virðist nefnilega ekki vita af Loka fyrir aftan
sig. Og Baldur veit ekki heldur af áhorfandanum fyrir
framan sig, sem þó starir á hann. En Baldur finnur ef
til vill spennuna og hefur grun um nærveru
bæði Loka og áhorfandans. Þetta er ein
skýringin á þeirri blöndu vonar, ótta, vilja,
fullvissu og efa sem lesa má úr tjáningu
Baldurs. Hann er undir miklu álagi. Hann er í
tilvistarkreppu. Þessvegna vekur myndin ekki
síst spurningar um tilveru mannsins og
vegferð hans.
Gul birtan á Baldri og Loka og grænleitur
himinninn mynda andstæður hita og kulda og
samband ljóss og skugga í ljósmyndinni er
með þeim hætti að andlitsdrættir verða bæði
dramatískir og sannfærandi. Bert hörundið
verður eins og snertanlegt. Til að auka á
þrívíða upplifun á tvívíðum myndfleti og til að
komast hjá flötum andlitum er linsu mynda-
vélarinnar beint neðan frá og upp. Þetta
undirstrikar beinabygginguna í andlitunum,
ekki síst kinnbeinin, en upphefur auk þess
hinar goðsögulegu persónur. Baldur er
einfaldlega ljósmynd af Sami og Aato í
hlutverkum sínum. Módelin sjálf búa
myndina að miklu leyti til með útliti sínu. Ef
aðrir balletdansarar hefðu dansað hlutverk
Baldurs og Loka hefði ljósmyndin orðið allt
öðruvísi. Í gagnrýni Ásgríms er því í raun verið
að saka danslistamennina um að útlit þeirra
sé ímynd nasisma. Því það er vitaskuld
tilviljun að útlit eins fremsta dansara Finnska
þjóðarballettsins, Sami Saikkonen, er svo
nálægt dæmigerðu norrænu útliti.
Augljósasta fyrirmynd Ara Magg fyrir
fagurfræðilegu mótífi ljósmyndarinnar
Baldurs virðast vera auglýsingaplaköt kvik-
mynda. Það er nánast regla í kvikmynda-
plakötum að hetja kvikmyndarinnar stendur
fremst, eins og Baldur á ljósmyndinni, og
óvinurinn er í bakgrunni. Hetjunni líður illa.
Þetta er í raun klassískt mótíf.
Átök góðs og ills
Í dansverkinu Baldri verður til ástarþríhyrn-
ingur milli Baldurs, Nönnu og Loka þar sem
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:56 Page 16