Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 49

alþjóðavæðast, þrátt fyrir að núverandi
valdhafar hafi ekki mótað fasta stefnu um
samningaviðræður um aðild að fríverslunar-
samböndum, eins og ESB eða NAFTA. Enda
þótt ríkisstjórnin skilgreini og mæli framfarir í
virkjunum og álverum eru kerfi sem byggjast á
þekkingu, svo sem menntakerfið, heilbrigðis-
kerfið, fjármálaheimurinn, stjórnun og vísindi,
alþjóðleg og í takt við staðla Evrópusam-
bandsins og annarra alþjóðlegra stofnana.
Andstæðingar Fljótsdalsvirkjunar bentu á
ýmsa möguleika til að nýta orkuauðlindirnar á
annan hátt, t.d. til að framleiða vetni til að
knýja ökutæki og fiskiskipaflotann, en til þess
þyrfti litla eða enga stækkun virkjana. Þeir
héldu því fram að stóriðjuframkvæmdir væru
óhagkvæmar, bæði í umhverfislegu og
félagslegu tilliti. Verjendur Eyjabakka beittu
frumlegri, efnahagslegri hugsun til að benda á
möguleikann á valkostum fyrir land og þjóð.
Hnattvæðingin kom til bjargar
Á alþjóðlegum vettvangi hefur saga
umhverfisstefnu einkennst af baráttu fyrir
viðurkenningu á því að hún sé byggð á gildri
þekkingu og að umhverfissamningar verði
eðlilegur þáttur í hugsunarhætti hagnýtrar
rökhugsunar og efnahagslegrar þróunar. Hugtök
eins og „varúðarregla“, umhverfisvæn
nútímavæðing, umhverfisskuld, og sjálfbær þróun
eru ný í orðaforða okkar. Þau eru ennþá umdeild
vegna þess að þau eru hluti vísindalegrar og
efnahagslegrar orðræðu sem hinir ólíku hagsmuna-
og valdahópar geta afbakað í eigin þágu, auk þess
sem þau eru oft óskiljanleg venjulegu fólki.
Erfiðleikarnir sem grasrótarsamtök hafa staðið
frammi fyrir helgast af því hve erfitt það oft á tíðum
er að tengja vísindi, tækni, og flókin stjórnmál
alþjóðavæðingar við daglegt líf hins almenna
borgara. Í hvalveiðideilunum voru flestir Íslendingar
ómeðvitaðir um þessa þætti í starfsemi Alþjóða
hvalveiðiráðsins. En hin fjölþættu rök og mótmæli
gegn Eyjabakkavirkjun náðu til almennings og fengu
fólk til að hugsa um náttúruna á rómantískan hátt og
í takt við hið framleiðnisækna hugarástand sem
hæfir hagnýtri rökhugsun. Almenningur studdi
heilshugar óháð umhverfismat, þrátt fyrir að hafa
ekki hugmynd um hvað það þýddi. Á sama tíma var
áfram mikill stuðningur við stóriðjuframkvæmdir og
virkjanir.
Það má teljast einkennilegt að á sama tíma og
mikil hreyfing er gegn hnattvæðingu í Evrópu og
Ameríku (réttnefnd lýðræðishreyfing) hafa lög
Evrópusambandsins, sem sett voru til að styrkja
samruna Evrópu í fríverslunarsvæði, komið
íslenskum náttúruverndarsinnum til góða. Með
öðrum orðum hefur hnattvæðingin orðið íslenskri
náttúru til gagns, þar sem hún hefur innleitt
nauðsynlega lagasetningu um umhverfismál á
Íslandi. Frekar en að lýsa sig andvíga stóriðju-
framkvæmdum kröfðust andstæðingar Fljótsdals-
virkjunar þess að óháð umhverfismat færi fram. Þeir
kærðu virkjanirnar jafnframt til Eftirlitsstofnunar
EFTA á þeim forsendum að undanþáguákvæði, sem
Alþingi bætti við löggildingu tilskipunar ESB um
umhverfismat árið 1993, stæðist ekki. Einnig hvöttu
þeir Norsk Hydro til að standa við stefnuskrá sína í
umhverfismálum. Að lokum fór svo að Norsk Hydro
dró sig út úr samstarfinu og gerði þannig í raun
áform bæði um álver í Reyðarfirði og Fljóts-
dalsvirkjun að engu. Þó að Norsk Hydro hafi stutt
íslensku ríkisstjórnina opinberlega, lítur út fyrir að
forsvarsmenn fyrirtækisins hafi endurmetið
hættuna á að ímynd fyrirtækisins biði hnekki ef þeir
færu ekki eftir stefnuskrá þess í umhverfismálum.
Auk þess er hagnaður af stórri verksmiðju, á svæði
þar sem samgöngur eru vanþróaðar og vinnuafl
dregst saman, í hæsta máta óviss. Landsvirkjun
flutti fyrirhugaða virkjun til Kárahnjúka. Félagsleg og
umhverfisleg áhrif virkjana eru enn í umræðunni.
Að lokum vil ég taka fram að nútíma þjóðernis-
hyggja hefur verið talin virkja sameiginlegan vilja
þjóðarinnar til að greiða götu framfara, en ekki
standa í vegi fyrir þeim. Í hvalveiðimálinu var
þjóðernishyggjan notuð til að veikja gagnrýni á
misnotkun stóriðjunnar á náttúrunni. Ríkisstjórnin
og fjölmiðlarnir skópu í sameiningu erlendan
andstæðing og máðu út mörkin milli undirstöðu
velferðar þjóðarinnar, smábátaútgerðarinnar, sem
þegar átti undir högg að sækja vegna kvótakerfisins,
og efnahagslegra hagsmuna Kristjáns Loftssonar og
Hvals hf.
Hvað Eyjabakka varðar lítur í fyrstu út fyrir að
framfarir hafi verið hindraðar. En í rauninni hefur
þróuninni verið beint inn á nýjar framfarabrautir,
sem eru betur í takt við þá staðreynd að íslenskt
nútímaþjóðfélag er miðstéttarþjóðfélag, þéttbýlis-
samfélag og mjög alþjóðlegt í háttum vegna vaxandi
velmegunar, ferðalaga, aukinnar menntunar,
fjölmiðla og netsins. Ferðamannaiðnaðurinn er
önnur stærsta gjaldeyristekjulind Íslendinga. Netið
og möguleikar alþjóðlegra viðskipta, aukið frelsi í
erlendum fjárfestingum og hreyfing á fjármagns-
markaði hafa ýtt undir hugbúnaðariðnað og
viðskiptafyrirtæki sem umhverfisvænan valkost.
Margir viðskiptafrömuðir hafa tekið höndum saman
um að þrýsta á auknar fjárveitingar til menntunar í
raunvísindum og upplýsingatækni, hugbúnaðar-
þróun, hugvísindum og tungumálum. Íslendingar
eru nú þegar fjöltyngdir, sem er stór kostur í
hnattrænu hagkerfi, en þörf er á menntuðum
embættismönnum og stjórnendum til að halda því
gangandi.
Eins og Björk syngur í Hunter:
thought I could organize freedom
/ how Scandinavian of me...
[Hélt að ég gæti skipulagt frelsið
/ hversu skandínavískt af mér ...]
Brynhildur Björnsdóttir og Þórunn Sigurðardóttir þýddu.
Anne Brydon (f. 1956) er kanadískur mannfræðingur. Hún hafði
aðsetur í Reykjavíkur Akademíunni í vor þar sem hún vann
að rannsóknum á sjálfsmynd Íslendinga.
„Íslendingar hafa aldrei orðið nútímalegir,
jafnvel þótt þeir hafi aðlagast nútímanum
fullkomlega og á raunsæjan hátt.“
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 49