Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 48

rómantískan hátt sem villt, handan menningar og
vettvangur óljósrar en djúpstæðrar göfgi, eða hin
sanna uppspretta sjálfsins. Fólk flýr út í náttúruna
undan sífellt auknum þrýstingi frá starfi og
fjölskyldu, til að finna þar tilfinningalegan griðastað.
Fólki yfirsést oft að öræfin eru í raun önnur náttúra,
náttúra sem menningin hefur skapað sem hluta af
dýpstu og persónulegustu upplifun sjálfsins. Að fara
á vit náttúrunnar getur verið myndhverfing þess að
upplifa sjálfið á dýpri hátt. Eyjabakkagjörningur
leitaði í þessa áhrifamiklu uppsprettu og með
þessari rómantísku sýn á náttúruna tengdist hver og
einn þátttakandi samvitund þjóðarinnar.
Þjóðernishyggja og náttúra
Þjóðernishyggjan hefur aldrei algerlega rofið
tengslin við fortíðina heldur byggir hún á
tryggðarböndum sem fólk hefur myndað, kynslóð
fram af kynslóð, við ættmenni sín, sveitabæinn,
sýsluna og einnig við hina auðugu munnlegu og
bóklegu sagnahefð sem blandar saman kristni,
þjóðsögum og galdri. Mannfræðingar sem hafa
rannsakað samfélög víða um heim hafa komist að
því að þjóðernishyggja og trúarbrögð virka eins á
táknrænu sviði. Huglæg tilfinning þjóðernis-
hyggjunnar kemur í stað Guðs með upphafna
Náttúru sem frumforsendu sannleika og
trúverðugleika.
Hér á Íslandi blönduðust fámælgi og sjálfstjórn
bændasamfélagsins, ásamt siðareglum víkinga sem
Eddukvæði og Íslendingasögur báru með sér,
saman við lútherstrú á 16. og 17. öld og mynduðu
eins konar fagurfræði fátæktarinnar. Nútíminn og
skynsemishyggja hans eru grædd á þessa
fagurfræði með módernískum viðhorfum í listum og
byggingarstíl. Það er því réttara að segja að
Íslendingar hafi íslenskað nútímann fremur en að
erlendri hugmynd hafi verið troðið upp á það sem
fyrir var. Íslendingar hafa stöðugt flutt inn hug-
myndir og gefið þeim innlendan svip. Ég lít á
þjóðernishyggju á þennan hátt, þ.e. sem hugmynd
sem Íslendingar hafi numið sjálfir vegna þess að
hún hefur hagnýta þýðingu. Mér hefur orðið ljóst
eftir margar heimsóknir hingað, þótt mér hafi aldrei
tekist að koma orðum að því eða getað greint það á
fullnægjandi hátt, að Íslendingar hafa aldrei orðið
nútímalegir, jafnvel þótt þeir hafi aðlagast
nútímanum fullkomlega og á raunsæjan hátt.
Ástæðan fyrir því að þetta hljómar eins og
þverstæða er sú að þetta er þverstæða.
Þessi fagurfræði er harmræn, alvarleg, stolt,
ströng og fálát en leitar samt frá jörðu til himna að
endurlausn. Í landi þar sem grasrótarbókmenntir
urðu þjóðinni til andlegrar bjargar á erfiðum tímum,
og tilfinningum hefur ítrekað verið beitt til að
upphefja andann sem jákvæða félagslega dygð, var
alvara Eyjabakkagjörningsins rækilega rótföst í
menningu þjóðarinnar. Það er áhugavert að
hugmyndin um endurlausn í andanum er miklu
fremur endurómur af útópískum anda nútímans en
mótsögn við hann. Í þessu tilfelli er paradís fólgin í
veraldlegri framtíð sem verður til með „góð-
verkum“ framfaranna. Spurningin er hins vegar:
Hvernig ber að túlka framfarir? Felast framfarir í því
að reisa virkjanir og álver eða í því að skapa
ferðamannaparadís fyrir alþjóðlega miðstétt, hvort
sem hún er innlend eða erlend, sem vill upplifa
náttúruna á rómantískan og fagurfræðilegan hátt?
Þrunginn þjóðernisvitund
Eyjabakkagjörningur var ekki bara sjónræn upplifun.
Fyrstu viðbrögð þeirra sem þátt tóku í honum, og
einnig þeirra sem sáu hann í sjónvarpsfréttum, voru
líkamleg, jafnvel þótt fólk vísaði fremur til tilfinninga
þegar ég talaði við það eftirá. Ekki má líta á frétt
sjónvarpsins sem hreina eftirlíkingu atburðarins.
Hér endurskilgreindu fréttamenn ekki það sem
gerðist, heldur fluttu þeir boðskap listamannanna af
skilningi, en þó á hlutlausan hátt.
Eyjabakkagjörningur var ástríðufullur og þrunginn
þjóðernisvitund, herferð til varnar náttúrunni. Með
því að breyta óafmarkaðri mýri á „ritúalískan“ hátt í
afmarkað svæði þar sem samband þjóðar og náttúru
hlaut helgan sess, gróf gjörningurinn undan þeirri
ráðandi samsvörun sem verið hefur á milli þjóð-
erniskenndar og efnahagslegrar þróunar á vegum
ríkisins. Náttúran og sagan hafa löngum verið
grundvöllur menningar og táknkerfa sem
íslenska þjóðin notar til að skilgreina sjálfa sig.
Gjörningurinn byggðist á þessum grunni og
þar var sett á svið vígsluathöfn sem umbreytti
Eyjabökkum úr náttúrulegri neysluvöru fyrir
iðnað í helgan reit, óaðskiljanlegan hluta
þjóðarinnar. Ólíkt kapítalískri vöru sem gengur
kaupum og sölum er kjarni lýðræðisins sá að
ekki er hægt að selja ákveðna hluti, þeir eru of
mikilvægir til þess. Gjörningurinn vísaði
einmitt til þess. Lýðræðið krefst þess að hver
einstaklingur beri ákveðna ábyrgð og hafi
ákveðnum skyldum að gegna gagnvart öðrum
mönnum. Á þann hátt tengjast allir samfélags-
þegnar gagnkvæmum en ósýnilegum
böndum. Sambúð kapítalisma og lýðræðis er
ávallt erfið og gjörningurinn er dæmi um
alvarlegan ágreining þar á milli.
Eyjabakkagjörningur gerði sýnilegan horn-
stein nútímans sem er svo samofinn daglegu
lífi að hann er nánast ósýnilegur. Hann byggist
á samruna hagnýtrar rökhugsunar og
tækniþróunar sem tengist efnahagslífi um
allan hinn kapítalíska heim. Nú á tímum er allt
sem fellur ekki að efnahagslegri rökfærslu og
gróðasjónarmiðum, sem kapítalisminn byggist
á, álitið einkennilegt og jafnvel hættulegt.
Hagnýt rökhugsun er hugmyndafræði skrif-
ræðisins, hugmyndafræði sem skilgreinir
rökhugsun út frá staðreyndum, reglu, stjórnun
og skilvirkni. Til að hrinda henni í framkvæmd
þarf sérfræðinga. Í hagnýtri rökhugsun er
órjúfanlegt samhengi milli orsaka og
afleiðinga. Og hún tekur aðrar tegundir
rökhugsunar ekki gildar.
Góður árangur Eyjabakkagjörnings stafaði
ekki aðeins af notkun sterkra og tilfinninga-
þrunginna táknmynda þjóðar og náttúru,
heldur af því að hann tók gildar þær reglur sem
ríkja í hagnýtri rökhugsun og eru inngreyptar í
gildismat nútímans. Á síðasta áratug hafa
íslenskar stofnanir smám saman verið að
„Huglæg tilfinning þjóðernishyggjunnar kemur í stað Guðs með upphafna
Náttúru sem frumforsendu sannleika og trúverðugleika.“
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 48