Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 51

I
„Meðan guðirnir eru á aðalsviðinu,“ skrifar
Salman Rushdie á einum stað í nýjustu skáld-
sögu sinni, „verðum við dauðlegir að híma á
sviðsvængnum. En eftir að stjörnurnar eru
búnar að ljúka öllum sínum harmrænu dauðs-
föllum koma aukaleikararnir upp á sviðið –
þetta er endirinn á stóra veisluatriðinu – og við
fáum að éta upp allan helvítis matinn.“
Salman Rushdie hefur í skáldsögum sínum
einmitt kannað sviðið eftir að guðirnir eru
horfnir af því, þegar persónur harmleiksins eru
orðnar afkáralegar í grátlegum aðstæðum
sínum. Þó eru þær alltaf að einhverju leyti
staddar í gömlum sögnum, forn söguljóð svífa
yfir vötnum, forkristnar frásagnir af breyskum
guðum skjóta upp kollinum. Þær heita jafnvel
nöfnum fornra stórmenna, skáldjöfra eða
engla – Daríus Serkses, da Gama, Omar
Khayyam, Gibreel.
Þessar vísanir til fyrri alda þjóna þeim
tilgangi að varpa ljósi á samtíð okkar. Í
ótrúlegum, furðukenndum og öfgafullum
skáldsögum Rushdies er unnið með
samtímasögulegan efnivið og sjónum beint að
knýjandi vandamálum og þverbrestum í
flóknum veruleika okkar tíma, að stjórnmálum
sem „eru til skiptis farsi og harmleikur“, eins
og hann sagði einhverju sinni. Til þess hefur
hann meðal annars gengið í smiðju suður-
amerískra rithöfunda eins og Gabriels García Márquez sem kenndir hafa
verið við „töfraraunsæi“ og lýstu samfélagsveruleikanum með því að
beita hugarfluginu vegna þess að veruleikinn jafnast á við skáldskapinn í
undrunarefnum. Í nýjustu skáldsögu Rushdies sem áður er getið er
svolítill leikur með þetta furðukennda eðli veruleikans. Þar er á einum stað
vikið að vinsælustu hugarflugsspennusögu ársins, Watergatemálinu, sem
litið er á sem fjarstæðukenndan tilbúning, enda fjalli hún um framtíðar-
forsetann Nixon sem verði að láta af embætti eftir að hafa reynt að hlera
skrifstofur demókrata. Sú ásökun er sönnuð að lokum „og sagan tekur
ákaflega ótrúlega stefnu þegar í ljós kemur að Nixon hefur líka hlerað
sjálfan sig, ha ha ha, það sem þessum gaurum dettur í hug til að koma
okkur til að hlæja“. Á hliðstæðan hátt voru atburðirnir sem urðu í kjölfar
útgáfu skáldsögu Rushdies, Söngva Satans, svo lygilegir að þeir hefðu
jafnvel þótt ótrúverðugir í skáldsögu. Ayatollah
Khomeini erkiklerkur dæmir rithöfund til dauða svo
að hann neyðist til að fara huldu höfði árum saman,
heitttrúaðir efna til mótmælaaðgerða gegn honum
og brenna bókina, þýðendum og einum útgefanda
hennar eru sýnd banatilræði og bókin er víða
fjarlægð úr verslunum.
II
Með annarri skáldsögu Rushdies, Miðnæturbörn
(Midnight Children, 1981) öðlaðist Indland nýja rödd
í skáldskap. Í stað þeirrar settlegu myndar
af landinu sem hafði áður birst í skáldsögum kom nú
fram höfundur sem tók sér fyrir hendur að lýsa því í
óendanlegum margbreytileika þess í kraftmiklum
frásögnum sem mynduðu eina iðandi og marg-
slungna heild. Sagan gerist í Bombay og þar koma
við sögu helstu atburðir í sögu landsins eftir að það
fékk sjálfstæði. Sögumaðurinn er eitt af 1001
barni sem fæddist fyrsta klukkutímann sem landið
var sjálfstætt 15. ágúst árið 1947. Tvö af þessum
börnum fæðast á sama fæðingarheimilinu á slaginu
á miðnætti og er annað komið af fátæklingum, hitt
af auðmönnum. En börnunum er víxlað. Það barnið
sem er af múslimskum aðalsættum lendir í höndum
götusöngvara sem skírir hann Shiva, en auðmanna-
fjölskyldan fær fátæklinginn með gúrkunefið sem er
hálfur Englendingur og hálfur hindúi og skírir hann
Saleem. Þeir Shiva og Saleem (sögumaðurinn)
verða síðan svarnir fjendur. Saleem fær alla
athyglina. Fæðingu hans er ákaft fagnað og Nehru forsætisráðherra sendir bréf
þar sem hann segir að örlög hans verði ævinlega samfléttuð örlögum Indlands.
Dag einn fær hann höfuðhögg og uppgötvar að hann býr yfir fjarskyggni. Frá níu
ára aldri getur hann blandað sér í líf annarra að vild, séð í gegnum veggi,
uppgötvað öll leyndarmál, þar á meðal leyndarmálið um uppruna sinn. Hann
kemst að því að öll miðnæturbörnin búa yfir yfirnáttúrulegum hæfileikum, sum
geta til dæmis ferðast í tíma og eitt þeirra getur skipt um kyn að vild. Saleem
dreymir um að nýta alla þessa hæfileika í þágu landsins og stofna
„miðnæturþing“, en ótti hans við hinn ægilega Shiva og sektarkennd hans yfir
að hafa erft forréttindi hans koma í veg fyrir að svo verði. En vegna þess að þau
ógna valdhöfum með hæfileikum sínum eru þau þeirra sem enn lifa um síðir
gerð ófrjó og svipt voninni. Sagan hefur greinilega allegóríska skírskotun og
felur í sér snarpa gagnrýni á þróun indversks samfélags. Rushdie hlaut hin
Árni Óskarsson: Salman Rushdie og furður veruleikans bls. 51
Salman Rushdie og furður veruleikans
Nýjasta skáldsaga Rushdies Jörðin undir fótum hennar
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 51