Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 60

Andspænis hinum göfuga Vesturlandabúa sem
leiðir uppreisnina gegn eigin heimi er kaótísk og
ósiðmenntuð Afríka. Þar eru einræðissinnaðir
konungar, sjóræningjar og þrælasalar, fulltrúar
frumstæðis og vanþróunar eða hins versta í
vestrænni menningu, sem teflt er gegn bestu
gildum Evrópumanna í persónu Dagfinns dýra-
læknis. Lofting hefur verið gagnrýndur fyrir rasisma,
einkum atriði í fyrstu bók sinni þegar svarti
konungssonurinn Búmpó þráir að vera hvítur
konungssonur. Á hinn bóginn má benda á að
Búmpó kemur við sögu í tveimur bókum í viðbót og
reynist greindur, útsjónarsamur og haldinn dýpri
réttlætiskennd en margir Evrópumenn. Í bókunum
er menningu svartra Afríkumanna og indíána tekið
af skilningi og ekki gefið til kynna að hún sé verri
hinni evrópsku sem fær vænan skerf af gagnrýni.
Dagfinnur er þó hafinn yfir hvorttveggja.
Ei ber því að leyna að í Afríku boðar Dagfinnur
dýralæknir evrópska siðmenningu. Þó að enskt
samfélag sé gagnrýnt fyrir ójöfnuð og ranglæti hefur
það eigi að síður alið af sér mannvin eins og
Dagfinn, hinn fullkomna pósitívíska mann. Sögurnar
um Dagfinn verða þó æ dýpri. Sú fyrsta er einföld
ævintýrasaga um hvernig hann læknar apana í
Apalandi eftir að hafa tekist á við sjóræningja. Í
næstu bók verður hann konungur indíána en áður
hefur hann leyst gamalt morðmál í réttarsal með
þekkingu sinni á dýramáli. Í þriðju bókinni kemur
hann á fót póstþjónustu í Afríkuríki og um leið meðal
dýranna. Sú bók er flóknari en hinar fyrri. Enn er
Dagfinnur þó að huga að bættum samskiptum og
siðvæða um leið dýraríkið.
Hitt villimannalandið: England
Seinustu þrjár bækurnar sem þýddar voru á íslensku
gerast hins vegar á Englandi og þar er ekki síður að
finna óréttlæti, kúgun og ójöfnuð en í Afríku. Þar
tekst hann á við grimmd gegn dýrum í dýrabúðum
og fjölleikabúðum, dýr segja sögur af harðri
lífsbaráttu sinni og í bókunum er meira að segja lýst
karlrembu í heimi kanarífugla. Söngfuglinn Pipinella
berst gegn gamalli goðsögn um að kanaríhænur
syngi ekki, aðeins karlarnir. Hið rétta er að
hanaveldið hefur haldið hænunum niðri, í raun
syngja þær undurvel. Dagfinnur gerir í kjölfarið
óperustjörnu úr þessari uppreisnargjörnu
kanaríhænu.
Þegar komið er til Englands er umhverfi
bókaflokksins enginn ævintýraheimur. Þar er sviðið
England iðnbyltingarinnar, sama England og
lesendur hans þekktu úr sögum Dickens með
hestvögnum og verksmiðjum og menguðum
borgum og óðalseigendum og leikhúsum og
ójöfnuði. Þó að sögurnar um Dagfinn eigi sér stað á
19. öld voru þær meiri nútímasögur en flestar
íslenskar barnabækur sem voru á boðstólum þegar
þær komu út hér á landi í lok sjöunda áratugarins.
Þær gerast í borgarmenningu og veruleiki þeirra
stendur því að mörgu leyti nær börnum en veruleiki
íslenskra barnabóka sem gerðust í sveit.
Þegar sögusviðið færist frá Afríku og Suður-
Ameríku til Englands breytist staða Dagfinns sjálfs.
Í hinum stóra heimi er hann
náttúrufræðingur sem lendir í æsandi ævintýrum.
Óvinir hans eru sjóræningjar, frumstæðar þjóðir og
viðskotaillir svartir kóngar. Í
Englandi eru vandamálin aðbúnaður dýra (t.d. í
dýrabúðum og fjölleikahúsum) og óvinurinn
iðnaðarsamfélag mannsins. Þar er Dagfinnur
andspyrnuleiðtogi sem stelur sel úr dýragarði og
bjargar hundum og svartþröstum úr dýrabúðum eða
refum frá refaveiðimönnum. Hann fer illa með
yfirvöld og hina ríku, stendur með hinum kúguðu
gegn kúgurum og þá skiptir engu máli hvort í hlut
eiga afrískir kóngar eða ensk yfirvöld. Þó að sögur
Loftings gerist í fortíðinni er þannig í þeim fólgin
talsverð samfélagsleg uppreisnargirni. Ef til vill er
það ekki síst þess vegna að þær hafa áratugum
saman höfðað til barna sem eru hin smáu í
samfélaginu og hafa lengi hrifist af
andófsbókmenntum.
Bækurnar um Dagfinn eru mótaðar af
hugsjónum upphafsára 20. aldar en skírskotuðu líka
til æskufólks undir lok sjöunda áratugarins þegar
kröfur um frið á jörð blönduðust trú á
samband við náttúruna. Uppreisn „68-
kynslóðarinnar“ var ögn útópísk og ógnaði
ríkjandi þjóðfélagsskipan sáralítið en í henni
var talsverð ævintýraþrá. Í ævintýrinu gerist
það sem raunsærri rit geta ekki lofað og slíkt
ævintýri er Dagfinnur dýralæknir sem lærir
mál dýranna og getur þar með leyst flest
vandamál þeirra – í bili. Umbætur hans eru þó
margar skammvinnar og hrófla ekki við þjóð-
félaginu sem slíku. Á hinn bóginn er forföður
ensks nútímasamfélags lýst sem kúgunar-
samfélagi og málanám Dagfinns er ekki
aðeins nýtt í þróunarhjálp í Afríku heldur
einnig í uppreisn á Englandi.
Margar sögur, margar raddir
Sem útópía eru sögurnar um Dagfinn
dýralækni hlekkur í langri hefð sem var sterk
undir lok 19. aldar. Í bókmenntunum er
Lofting sporgöngumaður höfunda á borð við
William Morris og H.G.Wells. Í útópískum
bókmenntum á undrið sinn sess en þær eru
jafnan raunsæislegar að hálfu; áhugi höfund-
anna beinist að samfélaginu sem höfundarnir
lifa í. Í sögunum um Dagfinn og dýr hans er í
sjónmáli fyrirmyndarsamfélag þar sem milli
manna og dýra ríkir skilningur en í bakgrunni
er harðneskjulegt samfélag iðnbyltingarinnar í
Englandi sem fyrirmyndarsamfélagið er
mátað við. Sögurnar um Dagfinn eru
raunsæjar í þjóðfélagsgreiningu sinni en
lausnin er útópísk. Dagfinni tekst að gera
ævintýrið að veruleika en aðeins skamma
stund. Hann yfirgefur konungsríki sitt með
indíánum, lokar dýrapóstþjónustu sinni í
Afríku og fjölleikahúsi sínu á Englandi. Hann
getur bjargað einstaklingum úr hópi dýra en
áfram eru dýr kúguð í samfélaginu.
Hlutskipti dýra er lýst af innsæi og samúð.
Sögusamúðin nær jafnvel til krumma sem
veiðir mýs og kattar sem drepur páfagauk af
meinfýsi. Eftir því sem líður á bókaflokkinn
Myndirnar við greinina er úr bókum Hugh Lofting
Dagfinnur dýralæknir og perluræningjarnir (1969) og
Dagfinnur dýralæknir og Sjóræningjarnir (1973).
Útgefandi: Örn og Örlygur,
Andrés Kristjánsson íslenskaði.
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 60