Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 52

eftirsóttu Booker-verðlaun fyrir Miðnæturbörnin á
sínum tíma, en árið 1993 var bætt um betur og
bókin fékk sérstök Booker-verðlaun sem besta
breska skáldsaga aldarfjórðungsins.
Næsta skáldsaga Rushdies, Blygðun (Shame,
1983), var háðsádeila um islamska einræðisríkið
Pakistan sem höfundur lýsti sem „eins konar
nútímaævintýri“. Í forgrunni frásagnarinnar er
persóna sem kemur raunar lítið við sögu í megin-
atburðum hennar. Þetta er hinn feitlagni Omar
Khayyam Shakil sem elst upp meðal þriggja ógiftra
mæðra sinna og sýgur öll sex brjóstin í risastóru
föðurhúsi þeirra í bænum Q. Eina leiðin inn og út úr
húsinu er með lyftu utan á því og Omar yfirgefur
það ekki fyrr en hann er orðinn unglingur. Þá fer
hann loks í lyftunni út í heiminn, byrjar í skóla og
barnar stúlku á sama reki eftir að hafa dáleitt hana.
Hann er úr sögunni í bili því nú hefst hin litríka saga
af fjölskyldum þeirra Raza Hyders hershöfðingja og
verðandi einræðisherra og glaumgosanum Iskander
Harappa, auðugum landeiganda. Sá fyrrnefndi er
augljóslega byggður á Zia ul-Haq, en hinn síðar-
nefndi á Ali Bhutto sem var forsætisráðherra áður
en Zia ul-Haq steypti honum af stóli.
Hér má lesa að landið í sögunni sé ekki Pakistan,
„eða ekki alveg“. „Það eru tvö lönd, raunverulegt
og tilbúið, sem eru í sama rými, eða næstum sama
rými. Sagan mín, tilbúna landið mitt eru til, eins og
ég sjálfur, svolítið á skjön við veruleikann. Mér hefur
fundist þessi bjögun nauðsynleg; en auðvitað má
deila um gildi hennar. Ég er þeirrar skoðunar að ég
sé ekki eingöngu að skrifa um Pakistan.“ Undrin í
sögunni kallast á við álíka undarlega atburði í
stjórnmálalífi Pakistans. Rushdie lýsir því raunar á
einum stað í bókinni hvaða fádæmum hann hefði
þurft að gera skil ef þetta hefði verið raunsæisleg
skáldsaga. Hann hefði orðið að segja frá því hvernig
auðmenn stálu vatni frá nágrönnum sínum með því
að nota vatnsdælur neðanjarðar, Sindklúbbinum í
Karachi þar sem er skilti með áletruninni „Konur og
hundar ekki leyfð hér fyrir innan“, stefnumörkun í
iðnaðarmálum í landi sem framleiðir kjarnakljúfa, en
getur ekki búið til ísskápa, þingmanninum sem lét
lífið á þjóðþinginu þegar kjörnir fulltrúar fleygðu í
hann húsgögnum, tölublaðinu af fréttatímaritinu
Time sem aldrei var dreift í landinu vegna þess að
þar var sagt frá meintum bankareikningum Ayubs
Khan forseta í Sviss, kvikmyndaeftirlitsmanninum
sem krassaði með rauðum penna inn á hvern ramma í
senunni í myndinni Night of the Generals þar sem
hershöfðinginn Peter O'Toole er sýndur á myndlist-
arsýningu og máði burt öll málverk af nöktum
konum á veggjunum svo að áhorfendur horfðu
furðu lostnir á hershöfðingjann ganga um sýningar-
sal með dansandi rauðum klessum. Og svo framvegis.
Grunnþema bókarinnar er skömm og heiður sem
uppspretta ofbeldis. Sæmdin er ein af æðstu
hugsjónum í samfélögum þar sem aldagömul
siðalögmál hafa meira vægi í lífi fólks en á
Vesturlöndum. Okkur bregður í brún þegar hún
lætur óþyrmilega á sér kræla mitt í þróuðustu ríkjum
jarðar, en í mörgum löndum tilheyrir hún almennu
uppeldi fólks sem eitt af grundvallarboðum
samfélagsins. Nýlega var frá því sagt í dagblöðum
að stúlka ein í Danmörku af tyrkneskum uppruna
hefði sloppið naumlega frá því að verða myrt af
fjölskyldu sinni vegna þess að hún eignaðist
danskan kærasta. Rushdie segir í þessari bók frá
pakistönskum föður í London sem myrti einkadóttur
sína vegna þess að hún hefði leitt slíka skömm yfir
fjölskyldu sína með því að sofa hjá hvítum strák að
þann smánarblett væri aðeins hægt að þvo burt
með blóði hennar. Það er vofa þessarar stúlku,
fórnarlambs úreltra siðaboða, sem gengur aftur í
þessari sögu þar sem blygðunarefni í einkalífi leiða
til valdaráns og blóðsúthellinga.
III
Söngvar Satans, sem út kom árið 1989, hefur verið
vanmetin sem bókmenntaverk og samtímalýsing
vegna þess fárs sem varð í kringum hana af völdum
heittrúaðra múslima. Í upphafi sögunnar hertaka
hryðjuverkamenn farþegaþotu á leið frá Indlandi til
Englands og hún springur í tætlur í loftinu yfir
Ermarsundi. Það kraftaverk gerist að tveir
farþeganna svífa hægt niður og komast upp á
Englandsströnd. Annar þeirra er fræg kvik-
myndastjarna í indverskum kvikmyndaiðnaði,
Gibreel Farishta, ekki síst rómaður fyrir
frammistöðu sína í myndum um trúarleg efni.
Hinn, Saladin Chamcha, starfar við að lesa inn
á útvarps- og sjónvarpsefni í Englandi,
þúsund radda maður sem er líka Indverji, en
ákafur aðdáandi enskrar menningar. Fljótlega
eftir landgönguna kemur í ljós að þeir hafa
ummyndast í fallinu. Gibreel virðist hafa
fengið geislabaug, en á Saladin vaxa horn og
klaufir. Þetta veldur þeim að vonum miklum
erfiðleikum þegar til London er komið. Sjálfs-
myndin skaddast og þeir lenda í kostulegum
útistöðum við umhverfi sitt. Rushdie, sem er
af indversku bergi brotinn en bjó í Englandi frá
14 ára aldri, kannar í þessari sögu hugarheim
innflytjandans, manns sem stendur mitt á
milli tveggja gjörólíkra menningarheima sem
togast á um sálu hans. Gibreel hefur glatað
trúnni og það er tómarúm í tilveru hans, en á
hann sækja martraðarkenndir guðlasts-
draumar um nafna hans Gabríel erkiengil og
spámanninn Magún. Saladin hefur á vissan
hátt líka glatað trúnni, trúnni á föður sinn og
föðurlandið. Hann býr sig til sem Englending
til að vera ekki eins og faðir hans, en þetta
tilbúna sjálf er reist á blekkingum, á bak við
grímuna er ekki neitt. Hann týnir sjálfum sér,
tapar sinni eigin rödd við að líkja eftir öðrum.
Það er ekki fyrr en hann veitir innibyrgðri reiði
sinni útrás þegar á líður söguna að
ummyndunin gengur til baka og hann fer að
verða mennskur að nýju. Sögunni lýkur í
Bombay þar sem Saladin er kallaður að
dánarbeði föður síns, sættist við upprunann
og horfist í augu við lífið. Gibreel tekst hins
vegar ekki að sætta innri mótsagnir sínar og
sviptir sig lífi.
Í sögunni er enskur veruleiki framand-
gerður á margvíslegan máta. Hversdagslegt
fyrirbæri eins og reykt síld í matinn verður
tákn um óárennilega og illmeltanlega
The Ground Beneath Her Feet
Lagið flytur írska hljómsveitin U2 ásamt Daniel Lanois í kvikmyndinni The Million Dollar Hotel.
Textann samdi Bono, söngvari U2, eftir að hafa lesið samnefnda skáldsögu eftir Salman Rushdie.
All my life, I worshipped her
Her golden voice, her beauty's beat
How she made us feel, how she made me real
And the ground beneath her feet
And the ground beneath her feet
And now I can't be sure of anything
Black is white and cold is heat
For what I worshipped stole my love away
It was the ground beneath her feet
It was the ground beneath her feet
Go lightly down your darkened way
Go lightly underground
I'll be down there in another day
I won't rest until you're found
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 52