Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 54

Þetta er því skáldsaga um „tónlist, ást og líf-dauða“
og að vanda skoðar höfundur þessi þemu frá afar
mörgum og óvæntum sjónarhornum. Eins og í fyrri
verkum hans rekur hver dramatíski viðburðurinn
annan og nútímaatburðir kallast á við fornar sagnir.
Fyrsti þriðjungur bókarinnar, sem einkum gerist í
Bombay, minnir mest á eldri verk Rushdies. Þar
segir frá fjölskyldum og uppvaxtarárum verðandi
rokkstjarnanna Ormusar Cama og Vínu Apsara og
sögumannsins, Rajs Merchants, verðandi ljós-
myndara, en síðar mynda þau ástarþríhyrning.
Tvíburabróðir Ormusar Cama fæðist andvana (líkt og
tvíburabróðir Elvis Presley), en heldur áfram að lifa í
hugskoti hans, eins og í öðrum heimi. Þaðan flytur
hann bróður sínum fyrir tímann dægurlög sem aðrir
flytjendur annars staðar í heiminum gera heimsfræg
nokkru síðar. Ormus er því frá upphafi maður með
óvenjulega hæfileika, sérstaka náðargáfu. En fleiri
ógleymanlegar persónur eru þarna kynntar til
sögunnar og framvindan er lyginni líkust. Faðirinn
Daríus Serkses Cama kemur af stað rás viðburða
sem verður að skelfilegum fjölskylduharmleik með
því að slá krikketkúlu af vangá í höfuðið á syni sínum
í hópi áhorfenda á kappleik sem ólgar af pólitískri
spennu. (Þetta minnir óneitanlega á hafnarbolta-
leikinn í fyrrnefndri skáldsögu Dons DeLillo.) Þau
Vína og Raj verða líka að horfa upp á sundrun
fjölskyldna sinna og átakanleg dauðsföll.
Þannig sprettur listin af þjáningu og rótleysi, en
einnig af ástarþrá. Bæði Indverjinn Ormus Cama og
Vína Apsara, sem fæðist í Bandaríkjunum sem Nissí
Poe en flyst ung að árum til Bombay, eiga sára
reynslu að baki þegar þau stíga fyrstu sporin á
tónlistarbrautinni. Þegar Ormus flyst til Englands er
hann orðinn uppflosnaður. Hann segir skilið við
heimkynnin og snýr þangað aldrei aftur. Tónlistin
sem verður til er tjáning hins burtflutta, þess sem á
hvergi (eða alls staðar) heima. Eins og í upphafinu á
Söngvum Satans er ferðinni milli menningar-
heimanna tveggja lýst með mjög dramatískum
hætti. Flugvélin fer í gegnum himnu: „... hann finnur
vissa mótstöðu í loftinu. Eitthvað sem vinnur gegn
framskriði flugvélarinnar. Eins og það sé teygjanleg
gegnsæ himna strengd þvert yfir himininn,
útfrymistálmi, veggur.“ Um leið og flugvélin brýst í
gegnum þessa ósýnilegu hindrun fær hann eins
konar hugljómun og til hans koma gestir úr öðrum
heimi. Eftir slys í Englandi fær hann tveggja heima
sýn, sér með öðru auganu inn í annan heim. Sá
heimur er hliðstæður þeim heimi sem lýst er í
bókinni en þó ólíkur í ýmsum atriðum. En leikur
Rushdies felst í því að sá heimur sem lýst er í
bókinni er skáldaður heimur, en sá heimur sem
Ormus fær innsýn í er sá sem við köllum „veru-
leikann“, eins og sést þegar hann lýsir ýmsum
sögulegum staðreyndum sem við þekkjum en eru á
skjön við heim sögunnar. Þegar Vína spyr hann
nokkru síðar hvernig hann sé, hinn heimurinn,
svarar hann:
„Ég sagði þér það ... Eins bara öðruvísi. John
Kennedy var skotinn fyrir átta árum. Ekki fara að
hlæja, Nixon er forseti. Austur-Pakistan sagði nýlega
skilið við sambandið. Flóttamenn, hryðjuverka-
menn, þjóðarmorð, allt þetta. Og Bretar eru ekki í
Indókína, ímyndaðu þér það; en það er stríð þar
samt, þó að staðirnir hafi önnur nöfn. Ég veit ekki
hvað eru til margir heimar en sennilega er það
helvítis stríð í þeim öllum. Og Dow efnaverk-
smiðjurnar og napalmsprengjur. Þetta er allt tómt
djöfuls frat, ekkert nafteinpalmítat – þeir hafa
annað nafn yfir það líka, en það brennir hörundið á
litlum stúlkum alveg eins. Naftat.
Hann segir: það er fullt af söngvurum í pallíettum
og með ælæner, en það bólar ekkert á Zoo Harrison
eða Jerry Apple eða Icon eða The Clouds, og Lou
Reed er karlmaður. Þar er Hollywood en þar hefur
fólk aldrei heyrt um Elrond Hubbard eða Normu
Desmond og Charles Manson er fjöldamorðingi og
Allen Konigsberg stjórnaði aldrei kvikmynd og Guido
Anselmi er ekki til. Ekki heldur Dedalus eða Caul-
field eða Jim Dixon reyndar, þeir skrifuðu aldrei
neinar bækur og klassíkin er öðruvísi líka.“
Ormus kemur til Englands þegar breskar hljóm-
sveitir eru að byrja að slá í gegn. Hann fær vinnu
sem plötusnúður á sjóræningjaútvarpsstöð í
gömlum ryðkláfi úti fyrir ströndinni og sér þessa
nýju poppmenningu með augum innflytjandans.
Þetta eru á köflum allskoplegar lýsingar, en verða æ
beinskeyttari eftir því sem á líður. Ormus tekur að
skelfast þetta England sem er „ruglað af dulhyggju,
dáleitt af kraftaverkum, ofskynjunum, heillað af
framandi guðum“. Hann sér að þetta England „er
hörmungasvæði, hinir öldnu eru að tortíma hinum
ungu með því að senda þá til að deyja á fjarlægum
völlum og unga fólkið svarar með sjálfstortímingu“.
Hann „snýst öndverður gegn skemmdunum,
sóuninni, sjálfskaparvítunum, litskrúðugu jökkunum,
upptugginni þvælu af ýmsu tagi sem leyst hefur
hugsunina af hólmi, hrifningunni á gúrúum og
öðrum falsspámönnum, flóttanum frá skynseminni,
þeirri leið sem liggur niður í víti sérréttinda“,
fordæmir landið og þá „kynslóð sem er úti að aka“
í lögum sínum, finnur vestræna rödd sína „með því
að átta sig á hverju hann er á móti“. Hann kynnist
tískufrömuðinum Antoinette Corinth og samstarfs-
konu hennar sem gengur undir nafninu Hún. Tilvera
þeirra snýst um vímu, dulspekikukl og frjálst og
innantómt kynlíf. Hún lýsir yfir „endalokum
samræðunnar“ og Antoinette reynist vera nútíma-
leg útgáfa af Medeu Evrípídesar, þar birtist
eigingirnin í ýktustu mynd. Kynnum Ormusar af
enskum poppkúltúr 7. áratugarins lýkur með
harmleik og hann kemst naumlega lífs af. Í Ameríku
fá þau Ormus og Vína meira af því sama. Listræni
kvikmyndaleikstjórinn Ottó Wing og kona hans,
norræna fegurðardísin Ifredis, stunda feiknalegar
samfarir „hvenær og hvar sem andinn kemur yfir
þau og hann kemur yfir þau á öllum tímum og
alls staðar“ og trúa á Jesú Krist af sama
jötunmóðnum. Ottó telur sig hafa leyst háðið
af hólmi. Listamaðurinn Amos Voight, sem
virðist mótaður eftir Andy Warhol, segir frá
láti vinar síns sem fannst nakinn í tómu
baðkeri í sóðalegri íbúð í Efri-Vesturbænum í
New York eftir of stóran skammt af
eiturlyfjum, en endar með orðunum: „Ég
skrapp þangað upp eftir ... Það var hroðalegt.
11 dollarar með þjórfé.“ Í ljós kemur að
stórlaxinn í plötuútgáfunni, hinn blindi Yul
Singh, fjármagnar hryðjuverkasamtök bók-
stafstrúarmanna. Undir glitrandi yfirborði
poppmenningarinnar er allt að rotna.
Frjálslyndið virðist geta af sér nýtt helsi, í
skjóli þess spretta siðleysi, fálæti og enda-
laust nýjar hégiljur.
Með því að hafa ljósmyndara sem
sögumann skapast óvenjulegt sjónarhorn.
Ljósmyndarinn sér hluti sem aðrir sjá ekki.
Sem fréttaljósmyndari fer Rai inn á styrjaldar-
og hörmungasvæðin í heiminum sem aðrir
hætta sér ekki inn á. Hann einsetur sér „að
sýna að myndavél geti skyggnst undir
yfirborðið, inn fyrir skrautklæði veruleikans og
inn í blóðugt hold hans og hjarta“ með þá
grundvallarreglu að leiðarljósi að „fara
nálægt“ myndefninu. Hann afhjúpar ósýnileg
stjórnmálahneyksli. Hann kannar ástand
heimsins. Rushdie bregður upp mynd af
flóknum póstmódernískum heimi þar sem allt
virðist renna saman, ekkert er eins og það
sýnist í fyrstu, allt er sífelldum breytingum
undirorpið, enginn sannleikur er endanlegur,
gömlu leiðarvísarnir gilda ekki lengur. Mynd-
hverfing þessa ástands er jörðin sem skelfur.
Það er ekki fast land undir fótum. Þver-
brestirnir í tilverunni, brestir okkar sjálfra,
leiða til náttúruhamfara þar sem Vína lætur
lífið. Í Birtingi Voltaires, sem Rushdie vísar í,
kemur jarðskjálftinn mikli í Lissabon árið 1755
við sögu vegna þess að hann er talinn til
marks um að bjartsýnisspeki Leibniz standist
ekki. Í Jörðinni undir fótum hennar sýna jarð-
skjálftarnir í Mexíkó að hin mikla póstmódern-
íska upplausn leiði ekki til þess að allt stefni
til hins besta í þessum besta af öllum hugsan-
legum heimum, heldur sé harmræn í eðli
sínu. Hvað er til bjargar? Tónlistin – og ástin.
Ormus og Vína eru elskendur á goð-
sögulegum mælikvarða, ástarsaga þeirra er
stærri í sniðum en venjulegs fólks. En Ormus
verður að eins konar Don Kíkóta ástarinnar
sem gerir samning við Vínu um að fresta því
um tíu ár að ganga í hjónaband og vinnur
riddaralegan skírlífiseið samkvæmt úreltum
siðferðisboðum á dögum frjálsra ásta. Hún
stundar hins vegar hömlulaust kynlíf og á sér
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 54