Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 53

framandi menningu sem Saladin verður að
sigrast á: „England var reyktur fiskur, fullur af
beinum og broddum, undarlegur á bragðið, og
honum yrði aldrei kennt að éta hann ... Það var
fyrsti sigur hans að éta þessa síld, fyrsta skref
hans í þá átt að leggja undir sig England.“
Veisla er haldin í kvikmyndaveri þar sem gestir
eigra um í endurgerð á London Dickens-
tímans. Hitabylgja umbreytir borginni úr gráma
og hráslagalegum dumbungi í hitabeltisborg
og í geðveikisköstum Gibreels birtist hún sem
óraunveruleg borg, Alphaville, Mahagonny,
Babylondon. Goðsögulegir og fjarrænir
draumar Gibreels fleyga auk þess frásögnina
svo að úr verður skáldverk í mörgum lögum
þar sem hugmyndaauðgi, fyndni og sagna-
gleði höfundarins njóta sín vel.
Eftir að hafa fengið á sig líflátsdóm
bókstafstrúarklerka í Íran vegna Söngva
Satans skrifaði Rushdie litla bók, Harún og
sagnahafið (Haroun and the Sea of Stories,
1990, ísl. útg. 1993 og 1995), skemmtilegt
ævintýri um baráttuna gegn þeim illu öflum
sem ætla að menga sjálfa uppsprettu
frásagnanna, sagnahafið. Eins og efnið gefur
tilefni til geymir sagan ófáar vangaveltur um
skáldskapinn og stöðu hans í heiminum, en er
jafnframt enn ein rósin í hnappagati sagna-
mannsins Rushdies.
IV
Næsta stóra skáldsagan var Hinsta andvarp
márans (The Moor's Last Sigh, 1995, ísl. útg.
1996), um fjölskyldu sem á rætur að rekja til
portúgalskra kaupmanna sem settust að í
borginni Cochin á sunnanverðu Indlandi í
fyrndinni. Hér gengur Rushdie, eins og
stundum áður, í smiðju Günthers Grass sem
fann upp á því í skáldsögu sinni Blikk-
trommunni að láta sögumann sinn hætta að
vaxa. Sögumaðurinn í þessari bók Rushdies,
Moraes Zogoiby, kallaður Mári, fæddur í
Bombay árið 1957, er hins vegar með þeim
ósköpum gerður að eldast helmingi hraðar en aðrir
menn, enda er engu líkara en sagan þeytist áfram á
tvöföldum hraða. Þess utan er hann með
vanskapaða hægri hönd sem nýtist honum sem
kylfa í fólskuverkum þegar frá líður. Eftir að hafa
flúið land situr Moraes í stofufangelsi í höll
geðsjúklings á Spáni og ritar frásögn sína af fjórum
ættliðum da Gama-Zogoiby-fjölskyldunnar frá
síðustu aldamótum fram á 10. áratuginn sem
fléttast saman við sögu af miklum glæpum og
stórfelldri spillingu í indverskum stjórnmálum. Í
bakgrunni kallast á við nútímaviðburði sagan af því
þegar márar og gyðingar voru flæmdir frá Spáni
forðum og Alhambrahöllin blasir við í lokin sem
glæsilegt tákn fyrir samruna ólíkra menningarheima,
„minnismerki glataðs möguleika sem engu að síður
hefur staðið áfram löngu eftir að þeir eru fallnir sem
lögðu það undir sig; líkt og vitnisburður um horfna
en ljúfustu ást, um ástina sem lifir handan ósigurs,
handan tortímingar, handan örvæntingar; um hina
sigruðu ást sem er meiri því sem sigrar hana, um þá
brýnustu af þörfum okkar, um þörf okkar til að flæða
saman, til að binda enda á landamæri, til að leggja
niður takmörk sjálfsins“.
Helstu áfangar í sögu Indlands á öldinni fléttast
inn í frásögnina, sjálfstæðisbaráttan, skipting lands-
ins, neyðarástandslögin, og sjónum beint að
bókstafstrúarhreyfingu hindúa sem vaxið hefur
mjög fiskur um hrygg undanfarna áratugi. Dregin er
upp afar kaldhæðnisleg mynd af hindúaleiðtoganum
Raman Fielding sem menn hafa litið á sem
skopstælingu á leiðtoga einangrunarsinnaðra
hindúa, Bal Thackeray. Þetta og fleira hneykslanlegt
í bókinni, eins og að skýra hund í höfuðið á
þjóðhetjunni Jawaharlal Nehru, er talið hafa valdið
því að indversk stjórnvöld stöðvuðu innflutning á
bókinni um tíma þegar hún var nýkomin út. En bókin
var mikill listrænn sigur fyrir Rushdie sem skrifaði
hana meðan hann fór huldu höfði vegna
morðhótana Írana, umkringdur öryggisvörðum og á
sífelldu flakki milli felustaða. Hann dregur upp mynd
af hverri ógleymanlegri persónunni á fætur annarri,
með afkáraskap sínum og öfgum, og sögunum
vindur fram með feiknahraða í tragískri atburðarás,
en bókin er jafnframt full af kímni og sköpun og ást.
Listakonan Áróra Zogoiby, móðir sögumannsins, er
ein af ógleymanlegum mannlýsingum sögunnar og í
lýsingum á verkum hennar birtast atburðir og
söguhetjur í máttugum stílfærðum myndrænum
útfærslum.
V
Undanfarinn áratug hafa ýmsir skáldsagnahöfundar
færst það óárennilega verkefni í fang að reyna að
fanga kjarnann í margslunginni sögu ofanverðrar
tuttugustu aldar innan ramma skáldverks. Í skáld-
sögunni American Pastoral lýsir Philip Roth til
dæmis róttækum umskiptum í bandarísku sam-
félagi á 7. áratugnum með því að beina sjónum að
einni mjög amerískri „fyrirmyndarfjölskyldu“ sem
fer í hundana. Í hinum mikla doðranti Underworld
lýsir Don DeLillo ofsóknarkenndinni í bandarísku
samfélagi á tímaskeiði kalda stríðsins í mjög
brotakenndri og margslunginni framvindu sem á sér
upphaf í atviki í sögufrægum hafnarboltaleik sama
daginn og Sovétmenn sprengdu fyrstu vetnis-
sprengjuna. Salman Rushdie ætlaði sér ekki síður
risavaxið verkefni með nýjustu skáldsögu sinni,
Jörðin undir fótum hennar (The Ground Beneath
Her Feet, 1999), sem nú er að koma út í íslenskri
þýðingu. Hún fjallar öðrum þræði um menning-
arlegar og hugmyndafræðilegar hræringar vítt og
breitt um heiminn undanfarna áratugi. Fyrri
skáldsögur hans voru gjarnan um sérstakar
sögulegar aðstæður á afmarkaðra sögusviði þó svo
að þær skírskotuðu langt út fyrir þann ramma. Í nýju
sögunni mynda hins vegar þrjár heimsborgir
nútímans, Bombay, London og New York, baksvið
atburðanna.
Bindiefnið í henni er tónlistin sem vakti svipaðar
kenndir hjá milljónum manna og hljómaði um allan
heim á þessu skeiði, rokktónlistin. Saga Rushdies
fjallar um rokktónlistarmenn sem verða að
heimsstjörnum, en hún byggir jafnframt á sögninni
af hinum forna söngvara Orfeifi og Evridís ástkonu
hans sem hann reyndi að sækja aftur úr ríki dauðra.
Let me love you, let me rescue you
Let me bring you where two roads meet
Oh come back above
Where there is only love
Only love...
Let me love you true, let me rescue you
Let me bring you to where two roads meet
Let me love you true, let me rescue you
Let me bring you to where two roads meet
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 53