Tímarit Máls og menningar - 05.06.2001, Blaðsíða 55

ótal elskhuga. Þarna takast á hefðbundnar og
nútímalegar hugmyndir um ást og tryggð. Því
má heldur ekki gleyma að það er afbrýðisamur
friðill Vínu sem segir ástarsöguna. Afstaða
hans mótast af ást hans á Vínu, sem með
öllum sínum brestum og öfgum er honum
tákn um mennsku okkar, og hann heldur jafn-
framt sögu elskendanna í írónískri fjarlægð.
Rai býr yfir jarðbundinni skarpskyggni sem
myndar mótvægi við sveimhygli og
ójarðneskan hugarheim Ormusar og tísku-
bábiljurnar sem Vína eltir.
Orfeifssögnin er endurspegluð á óbeinan
hátt og á ýmsa vegu. Vína leikur á vissan hátt
hlutverk Orfeifs þegar hún kallar Ormus frá ríki
dauðra eftir hörmulegt slys í Englandi. Hún er
líka aðalsöngvarinn en ekki Ormus. Þegar
jörðin gleypir Vínu í lokin og hún hverfur niður
í undirheima fetar Ormus hins vegar í fótspor
Orfeifs. Hann heldur í fyrstu til heljar eitur-
lyfjaneyslunnar í leit að henni, það er eins og
hann „fylgi látinni eiginkonu sinni eftir slóðum
af dufti, lesi reykmerki hennar, finni nál hennar
í æðum sér“, en snýr svo aftur án hennar.
Þrátt fyrir hörmungar og náttúruhamfarir
ferst heimurinn samt ekki. Að minnsta kosti
ekki þessi heimur, þótt allt sé á tjá og tundri í
hinum. Vína lifir áfram eftir dauðann í vissum
skilningi. Hún er syrgð um allan heim og eftir
að Ormus lætur lífið á dularfullan hátt, ef til vill
til að sameinast henni aftur, heldur tónlist
þeirra áfram að hljóma og yfirstígur þannig
mannleg takmörk þeirra. Og í lokin hefur Rai
sögumaður fundið aðra jarðneskja ást og
annan söngvara. Svo vísað sé í einkunnarorð
bókarinnar eftir skáldið Rainer Maria Rilke,
sprettur söngurinn alltaf upp að nýju eins og
rós á vori.
Árni Óskarsson (f. 1954) er bókmenntafræðingur og hefur fengist
við þýðingar. Þýðing hans á nýjustu bók Salmans Rushdies,
Jörðinni undir fótum hennar, er væntanleg á næstu vikum.
Jörðinni undir fótum hennar hefur verið
lýst sem endursköpun á Orfeifsgoðsögninni.
Hvers vegna þessi saga?
Hugmynd mín var að skrifa stóra, samtímalega, epíska ástarsögu, ef ég gæti. Þá varð mér hugsað til einnar
af mestu ástarsögum allra tíma, sögunnar af Orfeifi og Evridís þar sem spurt er mjög spaklegra spurninga
um ástina: Getur hún lifað af dauðann? Hvað verður um ástina ef hún heldur áfram handan dauðans? Er
það einfaldlega þráhyggja eða er í raun hægt að endurheimta hana? Ég fór að líta svo á að kjarninn í þessari
sögu – bæði sögunni minni og goðsögninni – væri þríhyrningur og við horn hans væru listin (sem tónlistin,
lagið, er fulltrúi fyrir), ást og dauði. Í goðsögnum eru tengslin milli þessara þriggja þátta skoðuð gaumgæfi-
lega. Mig langaði til þess að bókin mín gerði eitthvað svipað. Getur listin, fyrir hönd ástarinnar, sigrað dauð-
ann? Það er ein leið til að skilja Orfeifsgoðsögnina. Eða tragískari leið: dauðinn sigrar listina og eyðir þess
vegna ástinni. Þessi hugmyndaþríhyrningur var í mínum huga grundvöllur bókarinnar og birtist þar í þremur
manneskjum sem mynda þríhyrning. Sagan mín er um spennuna milli persónanna þriggja og undirliggjandi
spennuna milli þessara hugmynda og þar er spurt áríðandi spurninga um ást og mannleg samskipti.
Bókin þín spannar mestallan hnöttinn
þar sem farið er frá Bombay til London til Bandaríkjanna,
með smáviðkomu í Mexíkó. Mundir þú kalla hana hnattræna skáldsögu?
Maður hryllir sig og engist við tilhugsunina um hnattræna skáldsögu vegna þess að það er oft skáldsaga
sem gerist hvergi. En meðal annars vegna minnar eigin lífsreynslu og þess að ég er upprunninn á mörgum
stöðum langaði mig til að kanna hvað það þýddi að skrifa skáldsögu sem gerðist í raun í mörgum
heimsálfum. Það er ekki hægt að gera það ef hún þvælist bara um í millilendingarrými. Það verður að gera
alla staðina trúverðuga – raunverulegt Indland, raunverulegt England, raunverulega Ameríku – og síðan er
hægt að hleypa hugarflugi sínu inn á þá. Það var ein af stóru glímunum við skáldsöguna, að búa til raunveru-
legan heim – ekki bara heim í hnotskurn heldur í rauninni stóra heiminn – og síðan að draga hann í efa með
margvíslegum hætti til að gefa til kynna samhliða eða annars konar mögulega heima. Sem er það þel sem
skáldskapurinn er spunnin úr, leið til að kanna tengslin milli hins ímyndaða og raunverulega. Þess vegna er
þetta skáldsaga um okkar tíma, held ég. Tímaskeið hennar er um það bil mín eigin vitund; henni er ætlað
að spanna allt. Til að færast það risavaxna verkefni í fang að viða saman efninu þurfti ég farartæki sem fór
auðveldlega yfir landamæri. Þess vegna er tónlistin í skáldsögunni ekki klassísk tónlist; þetta er tónlistin
sem ég ólst upp við – sem ólst upp með mér. Þetta er tónlist okkar tíma, aðallega rokktónlist.
Stöldrum aðeins við þetta. Þessari bók hefur sums staðar
verið lýst sem fyrstu rokkskáldsögunni, þeirri fyrstu
sem lýsir tónlistarmenningu samtímans réttilega.
Hvers vegna nákvæmlega þessi tónlist og þessi menning?
Ég vildi nota tónlistina sem öllum finnst vera sín. Þegar ég hlustaði á Elvis og hina í útvarpinu í Bombay á
6. áratugnum fannst mér ég ekki vera öðruvísi. Hljóð sem vörubílstjóri frá Tupelo í Mississippi framkallaði
virtust eiga erindi við miðstéttarungling sem ólst upp hinum megin á hnettinum. Þetta hefur alltaf heillað
mig. Dægurtónlist okkar tíma hefur fært okkur sameiginlegt tungumál, sameiginlega goðafræði, sem er
Árni Óskarsson: Viðtal við Salman Rushdie bls. 55
Skáldsaga sem spannar allt
Viðtal við Salman Rushdie
tmm júní 22x27 Ó 5.6.2001 19:59 Page 55