Morgunblaðið - 14.05.2016, Side 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. MAÍ 2016
Fyrir nokkrum árumhljómaði ný orðmyndí tjáningarmáta ung-linga. Það var atviks-
orðið ýkt sem nú virðist að
mestu dottið úr tísku. Flest var
annaðhvort ýkt leiðinlegt eða
ýkt gott. Ýmsir fullyrtu að orðið
væri fínt slangurorð úr ensku.
Þeir urðu svolítið hissa þegar ég
sýndi þeim upprunann svartan á
hvítu. Ég beygði sterku sögnina
að auka í kennimyndum og sýndi
þeim orsakarsögnina að ýkja
sem af henni var dregin með i-hljóðvarpi af annarri kennimynd. Þetta þótti flest-
um forvitnilegt, ekki síst þegar þau áttuðu sig á að okkar gamla íslenska mál væri
svo lifandi að það ungaði út úr sér nýyrðum sem hljómuðu eins og fínustu slettur.
Nú er ekki víst að margir lesendur muni skilgreininguna á sterkum sögnum og
veikum. Hún er í sjálfu sér ósköp einföld. Sterku sagnirnar eru endingarlausar í
þátíð, beygjast í fjórum kennimyndum og í þeim eru hljóðbreytingar sem nefnast
hljóðskipti. Óreglulegu sagnirnar í ensku og Norðurlandamálum eru angi af
sama meiði, eru endingarlausar í þátíð en beygjast aðeins í þremur kennimynd-
um og hljóðskiptin eru færri. Sem dæmi um sterka sögn í íslensku má taka sögn-
ina að gefa sem beygist: gefa-gaf-gáfum-gefið en flestir munu kannast við frænk-
ur hennar úr ensku og dönsku.
Eitt af því skemmtilega við þessar sterku sagnir er að þær eru eins konar upp-
sprettulindir fyrir alls konar orð, bæði fallorð, smáorð og nýjar sagnir. Svo að við
höldum áfram með sögnina að gefa eru mynduð af henni nafnorðin gáfa, gæfa og
gjöf og einnig orðið gifta sem
er bæði nafnorð og sögn. Við
getum haldið lengra og tekið
dæmi um atviksorðið gefins
og lýsingarorðið gæfur og
ýmis önnur mætti nefna. Á
bak við öll þessi orð er sú
hugsun að sá sem býr yfir
fyrrgreindum eiginleikum hafi þegið þá að gjöf. Ungur vinur minn sagði mér t.d.
stoltur að hann hefði mælst með háa gáfnavísitölu og ég benti honum á að hann
hefði fengið hana gefins.
Sumar sterkar sagnir hafa þokast í átt að þeim veiku, þ.e. tekið upp þátíðar-
endingu eins og þær. Sem dæmi má nefna sögnina að þiggja sem er andstæðan
við að gefa þótt hún sé síður en svo með neikvæðum formerkjum. Hún beygðist
áður þiggja-þá-þágum-þegið en þátíðarmyndirnar eru núna yfirleitt þáði og þáð-
um þótt síðasta kennimyndin virðist hafa haldið sér. En gamla þátíðarbeygingin
hefur eignast ýmiss konar afkvæmi, svo sem þægindi, þægur og þága, sbr. að
gera í einhvers þágu og af síðustu kennimyndinni eru dregin hin ágætustu orð
eins og þegn og -þegi, t.d. í orðunum launþegi, farþegi og lífeyrisþegi.
Orsakarsögnin að ýkja sem minnst var á í upphafi merkir í rauninni að láta
eitthvað aukast. Allmargar aðrar sterkar sagnir gefa af sér slík afkvæmi, svo sem
sagnirnar að fljúga, brjóta og hneigja eða gera það sem sterka sögnin kveður á
um. s.s. fleygja, breyta og hníga. Þannig myndar sterka sögnin að brenna alnöfnu
sína, sem merkir að eitthvað sé látið brenna. Af sögninni að skjóta myndast svo
orsakasögnin að skeyta og þaðan eru m.a. komin orðin skeyti, skeytingarleysi og
samskeyti. Stundum liggur orsakasamhengið í augum uppi, stundum virðist það
nokkuð langsótt en svonefndar orðsifjar þótti mér einatt áhugavert kennsluefni
og það glæddi áhuga nemenda á því hversu frjósamt og lifandi málið okkar er.
Lifandi mál
Tungutak
Guðrún Egilson
gudrun@verslo.is
Forsetakosningar hafa alltaf verið svolítið ófyrir-sjáanlegar á Íslandi. Þjóðin virðist frá upphafihafa litið svo á, að forsetakjör væri hennar yfir-ráðasvæði og þótt málsmetandi menn stjórnuðu
landinu væri það ekki þeirra að stjórna því hverjir væru
forsetar hverju sinni.
Raunar stóð ekki til þegar unnið var að undirbúningi lýð-
veldisstofnunar, að þjóðin kæmi nálægt forsetakjöri. Hug-
myndir hinna „ráðandi afla“ voru þær, að forseti lýðveld-
isins yrði kjörinn af Alþingi eins og gert var í upphafi, þ.e. á
Þingvöllum 17. júní 1944.
Um þetta fjallaði Finnbogi Rútur Valdemarsson, rit-
stjóri Alþýðublaðsins á fjórða tug síðustu aldar og síðar al-
þingismaður fyrir Sameiningarflokk alþýðu – Sósíalista-
flokk og í framhaldi af því Alþýðubandalags, í grein sem
hann skrifaði fyrir forsetakosningarnar 1980 en sennilega
var aldrei birt. Hún fannst fyrir skömmu í fórum hans og
var birt um síðustu helgi á heimasíðu minni (styrmir.is) en
þar segir:
„Það getur ekki verið neitt leyndarmál að það var tillaga
mikils meirihluta stjórnarskrárnefndar, sem skipuð var 8
mönnum, tveimur frá hverjum þingflokki, og hafði samið
það frumvarp til stjórnarskrár fyrir lýðveldið Ísland, sem
lagt var fram á Alþingi 1944, að forseti Íslands skyldi vera
kosinn af sameinuðu Alþingi.
Í fundargerð 19. fundar nefnd-
arinnar 29. marz 1944 er bókað:
„samþ. með 6 gegn 2 atkv. að
forseti skyldi kjörinn af Samein-
uðu þingi“.
En Alþingi 1944 var einstakt um
margt, m.a. að það taldi stór-
háskalegt að íslenzk þjóð fengi nokkurn pata af því að hinn
allra minnsti ágreiningur væri á Alþingi um þau mál, sem
átti að leggja fyrir þjóðina til atkvæðagreiðslu þá um vorið.
Þessi mál voru:
1. Sambandsslit við Danmörku með uppsögn sam-
bandslaganna frá 1918.
2. Stofnun lýðveldis á Íslandi.
Deilur um það, hvernig sambandsslitin skyldu fara fram
eða hvernig stjórnarskrá hið nýja lýðveldi skyldi hljóta,
voru taldar stórháskalegar.
Þess vegna var það að þótt yfirgnæfandi meirihluti Al-
þingis kysi heldur að forseti lýðveldisins yrði kjörinn af Al-
þingi, varð að samþykkja þjóðkjör hans. Menn vissu þá og
sumir höfðu orð á því, að yrði forsetinn ópólitískur og
valdalaus, yrði ekkert fyrir kjósendur að fara eftir og láta
varða atkvæði sitt nema persónuleiki manns eða manna,
sem vildu bjóða sig fram.“
Í fyrsta skipti sem þjóðkjör fór fram um forseta, urðu
ótrúleg tíðindi að mati manna á þeirri tíð. Frambjóðandi
tveggja stærstu flokkanna, Sjálfstæðisflokks og Fram-
sóknarflokks, séra Bjarni Jónsson, sem beinlínis var feng-
inn í framboð með tilmælum forystumanna þessara tveggja
flokka, náði ekki kjöri. Ásgeir Ásgeirsson var kjörinn.
Sumarið 1952, þegar þessi kosning fór fram, var ég í
sveit í Flókadal í Borgarfirði. Heimilisfólkið hafði sínar
skýringar á því, sem gerzt hafði en flest þeirra, ef ekki öll,
höfðu sótt alþingishátíðina á Þingvöllum sumarið 1930. Þá
var Ásgeir Ásgeirsson forseti Sameinaðs Alþingis og þau
töldu að glæsileiki hans og framkoma öll í því hlutverki,
m.a. í samskiptum við erlenda sendimenn, hefði verið með
þeim hætti, að Ásgeir hefði öðlast fastan samastað í þjóð-
arsálinni og þess vegna verið kjörinn.
Aðrir skýrðu kjör Ásgeirs á þann veg að fólkið í landinu
til sjávar og sveita hefði ákveðið að þessu mundi það ráða.
Sextán árum seinna gerðist það sama. Þá sóttist Gunn-
ar Thoroddsen, tengdasonur Ásgeirs eftir því að verða eft-
irmaður tengdaföður síns. Gunnar hafði verið með ein-
dæmum vinsæll sem borgarstjóri í Reykjavík og unnið
stórsigur í borgarstjórnarkosningunum 1958 auk þess að
ganga í berhögg við forystu Sjálfstæðisflokksins 1952 með
því að styðja tengdaföður sinn gegn vilja flokksforyst-
unnar.
Fljótt kom í ljós að það var þungt undir fæti m.a. vegna
þess að þjóðinni, sem tekið hafði valdið í sínar hendur 1952
fannst ekki við hæfi að sama fjöl-
skylda sæti á Bessastöðum áratug-
um saman. Kristján Eldjárn var
kjörinn.
Tólf árum síðar hafði tíðarand-
inn breytzt á þann veg að þá var
orðinn til jarðvegur fyrir því að
kjósa konu á Bessastaði. Og 1996 var vinstri sinnaður
stjórnmálamaður, kjörinn á ný til setu á Bessastöðum,
Ólafur Ragnar Grímsson, þótt almannarómur teldi að
vísu, að glæsileiki fyrri eiginkonu hans, Guðrúnar Katr-
ínar Þorbergsdóttur, hefði ekki átt lítinn þátt í þeim sigri.
Það sem greinir forsetakosningarnar nú frá þessum
fyrri kosningum er að nú eru uppi meiri álitamál um for-
setaembættið sem slíkt. Til eru þeir sem telja að leggja
eigi þetta embætti niður og í þeim hópi er höfundur þess-
arar greinar. En ljóst má vera að enn sem komið er eru
þeir sem eru þeirrar skoðunar lítill minnihluti.
En á að auka völd forsetans? Er Alþingi orðið svo veik-
burða að nauðsynlegt sé að forsetinn hafi meiri völd til að
grípa inn í en frjálsleg túlkun á ákvæðum gamallar stjórn-
arskrár hefur hingað til leyft?
Það er eðlilegt að þessar spurningar verði ræddar í
kosningabaráttunni og frambjóðendur upplýsi, hver um
sig, um afstöðu sína til þessara álitamála.
Sumir telja nauðsynlegt að forseti geti gripið inn í
stjórn landsins við erfiðar aðstæður.
Aðrir eru hins vegar þeirrar skoðunar og þeirra á meðal
er greinarhöfundur að við slíkar aðstæður eigi þjóðin sjálf
að grípa inn í með þjóðaratkvæðagreiðslum.
Þetta eru áhugaverðar spurningar og um þær geta
þróast skemmtilegar umræður eins og vera ber í lýðræðis-
ríki.
Átti forseti að vera þing-
kjörinn eða þjóðkjörinn?
Á að auka völd forseta eða
leggja embættið niður?
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Einn furðulegasti kaflinn í hug-myndasögu áranna kringum
aldamótin 1900 er um hina svoköll-
uðu mannkynbóta- eða arfbóta-
kenningu (eugenics), en samkvæmt
einni útgáfu hennar varð að koma í
veg fyrir, að vanhæfir einstaklingar
fjölguðu sér. Einn mannkynbóta-
fræðingurinn var ítalski læknirinn
Cesare Lombroso, sem taldi glæp-
semi arfgenga og reyndi að finna
vísbendingar um, hvernig hún erfð-
ist. Lærisveinn hans, ungverski
læknirinn Max Nordau, sem var
gyðingur eins og Lombroso (og hét
upphaflega Simon Maximilian Süd-
feld), gaf 1892 út bókina Entartung
(Kynspillingu). Þar las hann nokkr-
um kunnustu rithöfundum norður-
álfunnar pistilinn, þar á meðal Hen-
rik Ibsen, Oscar Wilde og Lev
Tolstoj. Taldi hann þá úrkynjaða og
verk þeirra sjúkleg. Var þessi bók
umtöluð um skeið, þótt nú sé hún
fallin í gleymsku.
Ungur trúði Nordau því, að gyð-
ingar gætu samlagast sambýlingum
sínum, en eftir málarekstur gegn
Alfred Dreyfus í Frakklandi 1894
og æsingar gegn gyðingum skipti
hann um skoðun, gerðist einn helsti
forystumaður síonista og gekk
næstur Theodor Herzl. Kvað hann
gyðinga verða að hætta við sam-
lögun og stofna eigið ríki. Hann
hugsaði sér það fyrst í Úganda, en
síðan í Ísrael. Mælti hann fyrir
„vöðvastæltum gyðingdómi“. Nor-
dau fæddist í Pest (austurhluta
Búdapest) 1849 og lést í París 1923.
Ungur sótti Nordau þjóðhátíðina
á Íslandi 1874 og skrifaði um hana
nokkrar greinar í ungversk og aust-
urrísk blöð, og voru þær endur-
prentaðar í bókinni Vom Kreml zur
Alhambra (Frá Kremlkasta til Al-
hambrahallar) 1880. Nordau var lítt
hrifinn af Íslandi, kvað skárra að
vera hundur í Pest en ferðamaður á
Íslandi. Reykvíkingar væru seinlát-
ir og ógreiðviknir. „Við höfum nú
fullkomlega kynnst hinni víðfrægu
gestrisni Íslendinga, og ég vil ráða
hverjum manni, sem ætlar að
ferðast eitthvað á Íslandi, til þess
að hafa með sér tjöld, rúmföt og
matvæli til þess að geta verið sem
óháðastur góðvild Reykjavík-
urbúa.“
Nordau taldi almenna deyfð ein-
kenna þjóðina: „Það er einkennilegt
fyrir andlega og efnalega ves-
almennsku, hjálparleysi og svefn
Íslendinga, að fiskveiðar Frakka
við strendurnar eru þeim þyrnir í
augum og mikið reiðiefni, en þeim
dettur aldrei í hug að reyna að
keppa við þá. Frakkar raka saman
milljónum við Ísland, en landsbúar
eru örsnauðir og rétta ekki út hend-
urnar eftir hinum ótæmandi auð
sjávarins. Eftirkomendur hinna
djörfustu og þolnustu sjófarenda
allra tíma eru engir sjómenn. Þeir
kunna hvorki að smíða báta, stýra
né sigla.“ En lastið var á báða bóga.
Matthías Jochumsson hitti Nordau
og taldi hann hrokafullan og
hégómagjarnan. Höfðu eflaust báð-
ir eitthvað til síns máls.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Nordau á Íslandi
FERÐASUMAR 2016
PÖNTUN AUGLÝSINGA:
Fyrir kl. 16, miðvikud. 23.maí.
NÁNARI UPPLÝSINGAR: Katrín Theódórsdóttir
kata@mbl.is | Sími: 569-1105
SÉRBLAÐ
–– Meira fyrir lesendur
27.maí gefurMorgunblaðið út glæsilegt sérblað um
Ferðasumarið 2016. Í blaðinu verður viðburðardagatal sem ferðalangar geta flett upp í á
ferðalögumum landið og séðhvað er umað vera á því svæði semverið er að ferðast um í.