Orð og tunga - 01.06.2001, Síða 15

Baldur Jónsson: Lítil snæfölva
5
austfirskur í föðurætt. Hann kom til Reykjavíkur aðeins 15 ára og átti lengst af heima
þar. Orðið útmánaðaföl er úr smásögu Ólafs, „Listin að komast áfram í heiminum“, sem
birtist í bók hans, Teningar í tafli (1945), en skóvarpaföl er úr skáldsögunni Fjallinu og
drauminum (1944). Orðin eru því frá sama tíma. Þótt ekki verði ráðið af notkun þessara
stöku dæma hvers kyns höfundurhafði orðið/öZ má sjá annars staðar að það hefir verið
hvorugkyns í máli hans. Það sést á dæmi um orðið snjóföl sem tekið er úr bók hans
Leynt og Ijóst (1965), bls. 183: „Tunglsljósið lék um hvíta skýjafalda og tandurhreint
snjóföl á þökum“.
Engin af þessum 11 samsetningum getur því með vissu talist kvenkynsorð.
Dæmin um snjóföl í ritmálssafninu eru alls 21, þau elstu frá síðari hluta 18. aldar. Af
þeim eru 12 greinilega hvorugkyns, tvö ótvírætt kvenkyns, og í 7 dæmum sker formið
ekki úr. Kvenkynsdæmin tvö eru hin sömu og áður voru höfð eftir þeim feðgum, Jóni
og Skúla Thoroddsen.
Helstu orðabækur íslenskar sem eldri eru en Maður og kona eru báðar vestfirskar og
báðar frá 18. öld, þ.e. orðabók Jóns Ólafssonar úr Grunnavík, að mestu tekin saman á
árunum 1736-72 (Katalog I, 321), og orðabók sr. Bjöms Halldórssonar í Sauðlauksdal
(Lexicon islandico-latino-danicum). Sú bók kom fyrst út 1814, en séra Bjöm mun
einkum hafa unnið að henni á ámnum 1770-1785, og hann ól aldur sinn mestallan á
Vestfjörðum (Jón Aðalsteinn Jónsson 1992:ix—xiii). í orðabók Gmnnavíkur-Jóns em
bæði/öZ og snjóföl talinhvomgkynsorðeingöngu (skv. uppskrift Jakobs Benediktssonar
í vörslu Orðabókar Háskólans), og í orðabók sr. Bjöms er föl eingöngu hvomgkyns.4
Fyrir miðja 19. öld er sem sé engin heimild tiltæk um/ó'/ eða snjóföl í kvenkyni.
títbreiðsla kvenkynsorðsins hefir verið könnuð nokkuð með fyrirspumum, einnig í
samsetningunni snjóföl, og ljóst er að heimkynni þess em helst vestanlands. Um það
hefi ég aðeins fáeinar munnlegar heimildir, en starfsmenn Orðabókar Háskólans hafa
spurst fyrir um þetta atriði í útvarpsþáttum og fengið svör af öllu landinu sem geymd
era í talmálssafni Orðabókarinnar. Svörin skipta tugum og em flest frá ámnum 1970-
1975 og síðan frá 1994—95. Langflestir þekktu/ö/ einungis sem hvomgkynsorð, en
aðeins tveir eða þrír sem kvenkynsorð þegar spurt var í fyrra skiptið, og þær heimildir
vom vestfirskar. Eini heimildarmaðurinn sem þekkti eingöngu kvenkynsorðið var úr
Súgandaíirði. Kvenkynið var þó fjarri því að vera allsráðandi vestanlands. Nokkrir
þeirra sem töldu sig ekki þekkja annað en hvomgkynsorðið/ö/ vom af Vesturlandi:
af Mýmm, úr Hnappadalssýslu, Dalasýslu, Reykhólasveit og frá Patreksfirði, og einn
heimildarmaður kallaði sig Breiðfirðing. Heimildarmaður úr Kollafirði (í Strandasýslu)
segir 8. mars 1981: „Við tölumbæði um snjófölinaog snjófölið, ffekar þó snjóföl ið“.
Enn spurðist Guðrún Kvaran fyrir um kynferði orðsins/ö/ í útvarpsþáttum veturinn
1994-95 og fékk liðlega 30 svör úr flestum sýslum landsins, bæði munnleg og skrifleg.5
Flestir svöruðu nokkuð afdráttarlaust að þeir hefðu/ó'/ í hvoragkýni, en fimm að þeir
hefðu það í kvenkyni. Þrír þeirra vora úr Reykjavík og einn af Suðumesjum. Sá maður
taldi að þar væri nú algengast að hafa föl kvenkyns, en hvorugkynsmyndin þekktist
helst hjá fullorðnu, aðfluttu fólki, ef hún væri til á annað borð.
4Hér er stuðst við útgáfu Jóns Aðalsteins Jónssonar 1992.
5Ég þakka Guðrúnu fyrir að benda mér á þetta og veita mér aðgang að öllum svörum sem henni bárust.