Orð og tunga - 01.06.2001, Page 29

Dóra Hafsteinsdóttirog Sigríður Harðardóttir: íslenska alfræðiorðabókin
19
höggmyndalist sem hefur verið notað sem samheiti tökuorðsins skúlptúr. Orðiðskúlptúr
er skilgreint sem myndverk í þrívídd, sem getur m.a. verið saumað eða mótað úr gleri,
en höggmyndalist á einungis við um myndverk sem er höggvið í hart efni. Þess vegna
varð skúlptúr fyrir valinu sem flettiorð. Dæmi um of þrönga merkingu er einnig að finna
í nýyrðasmíði. Þar má nefna orðið hústaki en það er þýðing á enska orðinu squatter,
sem merkir mann sem sest að á annars landi eða húseign í heimildarleysi. Merking
íslenska orðsins takmarkast af orðhlutanum hús- og búa varð til nýyrðið landtaki til að
koma merkingu jafnheitisins að fullu til skila, og vísa á milli.
íðorð
í bók af þessari gerð er mjög mikilvægt að nota alltaf sama orðið yfir sama fyrirbærið,
þ.e. að þau flettiorð sem verða fyrir valinu séu einnig notuð þar sem fyrirbærin koma
fyrir í öðrum skýringum.
Við val á flettiorðum kom vel í ljós að ósamræmis gætti í orðnotkun almennings
og sérfræðinga á hinum ýmsu sviðum. Dæmi um þetta eru orðin kúpling sem sérfræð-
ingar kalla tengsli, öryggi sem sérfræðingar kalla var, lireinlœtistœki sem sérfræðingar
kalla þrifatœki, gladíólur sem sérfræðingar nefna ýmist kesjuliljur, jómfrúrliljur eða
sverðliljur og mótor/vél sem á máli sérfræðinga heitir hreyfill.
Ósamræmi reyndist líka í orðnotkun sérfræðinga bæði innan sömu greinar og á milli
einstakra greina, t.d. í prentiðnaði og grafík, í sálfræði, félagsfræði og læknisfræði, og í
rafmagnsfræði, eðlisfræði, efnafræði og líffræði þar sem ósamræmis gætir milli stofnana
og jafnvel innan sömu stofnunar. Sem dæmi um þetta má nefna að það sem á dönsku
heitir dybtryk heitir lægðarprent í prentlisten djúpþrykk í grafík. Annað dæmi er danska
orðið naturalisme sem á íslensku kallast natúralismi í myndlist, bókmenntum og leiklist
en náttúruhyggja eða veraldarhyggja í heimspeki.
Rafskautin sem heita á dönsku anode og katode heita í rafmagnsfræði forskaut og
bakskaut, í eðlisfræði ýmist forskaut og bakskaut, plússkaut og mínusskaut eða jáskaut
og neiskaut en í efnafræði nefnast þau ýmist anóða og katóða eðaforskaut og bakskaut.
Um tíma áttu orðin jáskaut og neiskaut að vera aðalflettiorð bókarinnar. En þegar
samræma átti íslensku þýðingamar á dönsku orðunum anjon og katjon og anode og
katode kom upp einn eftirminnilegasti ruglingurinn við gerð bókarinnar. Sérfræðingar
höfðu þýtt anjon á sex vegu, þ.e. anjón, forskautsjón, mínusjón, mínus hlaðin jón,
neikvœtt hlaðin jón og neikvœð jón. Þeir höfðu þýtt katjon á sjö vegu, þ.e. katjón,
bakskautsjón, bakjón, plúsjón, plús hlaðin jón, jákvœtt hlaðin jón og jákvœð jón. Þar
var gengið lengst í samræmingartilraunum ritstjómar þegar einhverjum þar datt í hug
að leysa ruglinginn með því að búa til orðin jájón og neijón til samræmis við jáskaut
og neiskaut. Sú tillaga hlaut misjafnar undirtektir og á endanum var horfið til orðanna
anóða og katóða og anjón og katjón.
í sálfræði, félagsfræði og læknisfræði ríkir mikið misræmi í orðnotkun. Sem dæmi
má nefna að danska orðið regression kallast endurhvarf í læknisfræði, ýmist endurhvatf
eða bakrás í sálfræði og aðhvarf í tölfræði.
Mjög er mismunandi hversu langt er gengið í að þýða orðhluta samsettra orða, t.d.
um efnasambönd. Efnasambandið sem heitir á dönsku kuldioxid heitir á íslensku ýmist